کابرایێوی ژاپونی خهریکن دیوارو یانهکهیش وڕنای وڕنونه تا دوباره وهشش کهرووه. ژاپونهنه یانهکا فرهتهر جه چوی وهش کریاینێ و بهینو دیوارهکانه فهزایه هاڵییه ههنه. چاوهختهنه دیوارهکهی وڕنو چهمش مهگنو به مارمزوکیه که کزوڵهش کهردهن. بزماریوه که جه بهروه کویاینه ئهو چوهکا لواینه دلێ پایشهره. دڵش مهسوچیو پهیش و پهی چن ساتا خاس خاس وردش بووه. وهختێو سهرنجو بزمارهکێ مدونه تهعهجب کهرو. ئی بزمارێ ده ساڵێ چێوهڵی، ئا زهمانه که یانهکهشا وهش کهردهبێ کوایبێشهره. چێش قومیان؟ کونج و سوچیه تاریکهنه ئی مارمزوکه بێ ئانهیه تهکانیش واردێ بو زیننه مهنهن! چێوی پاسنه ئیمکانش نیهن. یو نمهتاو باوڕ کهرو. دهس جه ههرمانهکێش مهکێشو و فرهتهر تهماشاو مارمزوکهکهی مهکهرو. چی گرده ساڵانه چێشش کهردهن؟ چهنی و چێشش واردهن؟ چهنی ئانهیه که تهماشاو مارمزوکهکهی مهکهرو کتووپڕ مارمزوکیهتهر مهوینونه که غهزاش گێرتێنه دهمشوه و مای مهی پهی لاو ئا مارمزوکیه که بزمارهکێ چهقاینه ئهو پایش. موچێرکی میا لاشهشهره. ده ساڵێ موراقێبهت و هوشپوهوه بیهی. چه عشقێوه! چه عێشقیه جوان و زهریف!!! ئهگهر گیاندارێوه ئه پی گولالهیه عێشقیه ئهچامنه گهورهش ههن ئاوهخته تهسهور کهردێ ئێمه تا چه رادیوه متاومێ عاشقێ بیمێ، ئهگهر تهلاش بکهرمێ.
پنجشنبه، دی ۰۸، ۱۳۹۰
یکشنبه، آذر ۰۶، ۱۳۹۰
ئهدهبیات ئایرهن
ئهسڵ ئینهن نویسهرهکاو ئامریکای لاتینی ئاژهیوی فره سهختهنه ژیواینێ و نوسیهنشا. چونکهتێ جامێعهو ئێمه ساز و کاریوی بێ رهحمش وهش کهردهن پهی ئانهیه دهغدهغێ نویسهری هاڵ بکهرووه و بوکشانێش. ئی نویسهرانه ئاژهیوهنه که فرهینهو خهڵکی وانای و نوسیای نهزانێنێ و ئا کهمینهیچه که زانێنێ وانایشا گهرهک نهبێ چهنی تاوایاشا ئهدهبیاتی بکهرا به چارهنوس و ههرمانهو تایبهتهو وێشا؟ نویسهرو ئامریکای لاتینی بێ وڵاوکهرهوه، بێ وانهر و به نهبیهو ئاژهیوی فهرههنگی که ئادی بجمنووه و چێو داوا بکهرو چهنهش کهوت کێشاوکێشێوی نابهرابهر و ههر ئهوهڵوه زانێنه شکست موهرونه. جامێعه کسم و ههرمانهکێش پهسهن نهکهرد و فرهتهر چانهیچه ئهسڵهن ئادش نهدی. جامێعه پهی ویارای و گوزهرانو ژیوایش چێویهش نهنیا خزمهتش و ئادش کهرد به خولوقنهر، ئارێنهر و سازنهرێوی وردی و شورهتداریه حهقیر. نویسهر وهڵاتو ئێمهنه مهشیو وێش بکهرو به مهوجودێوتهر. دهغدهغهش جیا بکهروه جه ههرمانهکاش و به ههزارن کسم و ههرمانێ وارتهر و بێ ئێژاتهر که وهختو ئادی مهگێرا و ئهغڵهب ئا ههرمانانه نیهنێ رێکایی ئاوهز و باوریشهنه، وێش پهرهم پهرهم بکهرونه. پهی ئانهی جامێعهو ئێمه جیا چا چێوانه، دڵو وێشهنه یاگێش ناستێنهوه و نمازووه پهی ئهدهبیاتی و چینهیچه زیاتهر جه وهرانوهرو ئی مهوجوده گوشهگیراوه و فره تا کهم لاسارانه که چهپوانهو گردو بنهماکاو مهنتێقی تهلاششا کهردهن بگنا شونهو ههرمانیهوه که ئامریکای لاتینهنه تهقریبهن غهریوهنه، بهردهوام ئێحساسو بێ ئێعتێمادیش وهره دان پهنه. ئهپی نونگه چنها کهسێ جه نویسهرهکاما تهفر و توونای بیهنێ و وازشا ئاردهن جه دهغدهغهکاشا و برێویچشا جه روهو بێ مهیلیوه و پهنامهکێ بێ ئانهیه هێز و لێرهیه وزا کار خجڵیانی به نوسیهیوه و چی راینه خیانهتشا کهردهن.
راسهن ئهچی ساڵه دمایینانه خهریکهن ئاژه فاریونه. ههوایوی تازه و وایه باشتهر پهی ئهدهبیاتو وهڵاتهکهیما هورش کهردهن. ژمارهو وانهرهکا فرهتهر بیهن. بورژوازیێوی تازه پهنه یاوا یاوان پا قهناعهتهیه ئهدهبیات موهێمهن و نویسهرێ چێوێوی ئێژاتهر جه شێته بێ ئازارهکانێ و کارکهردێوهشا ههن که مهشیو جامێعهنه ئهنجامش بدانێ. راسهن ئا بێ عهداڵهتیا که وهڵتهر سهرو شاناشاوه قورسایی کهرێ خهریکهن سوک بۆنه وهلێکانێ خهتهرێوتهر، خهتهریه به زهرافهتێوی شێتانی ههڕهشێشا مهکهرو. ئا جامێعه که زامانیه نویسهری تهرد و دور وزێوه ئیسه گاههس کهوته بو ویرهره و بواچا: جهزبو ئادی، یوگێرتهی و دهسدای چهنیش و دریای و پهنهدای و سپارای یاگێ یا مقامێوی ئێجتماعی پهیش خاستهرهن. بهڵام مهشیو بارمێوه ویر و هوشتار دریو پهنهشا که: ئهدهبیات ئایرهن. ماناو ئهدهبیاتی نهساچای و کهلاو کهردهین. نونگهو بیهو نویسهری سهرهوردای، ئێعتێراز، موخالێفهت و ئێنتێقادهن. مهشیو تهوزێح دریو پهنهشا حاڵهتی بهیناوبهین بیهیش نیهن: یا جامێعه مهشیو ئا ئێستێعداده ئێنسانیه که ئارێنهر یا خولقنای هونوریش ماچمێ پهی ئهبهدی سهرکوت مهکهرو و یهکرا گردو ئی عهناسوره لهغاو نهکریایا که نامێشا نویسهرهن جه بهین بهرونه و یا باوشی کهرووه پهی ئهدهبیاتی و مهی پیرایشوه. چی حاڵهتهنه چارهیو نیهن بێجگهم قهبوڵ کهردهو لافاوهی بێ پایانهو ههوک، تهنز و تانه و تهشارا ئهدهبیاتی که یاوگهش گردو بهشهکاو کوماو جامێعهین. ههم جهنبه ویهرینهکاش و لواینهکاش ههم ئهوتهر جهنبه ئهسیلهکاو ژیوای. ئاژه ئهپێسهنه و راو بهرشیهی نیهنه: نویسهر بهردهوام نارازی بیهن و ههن و بونه. ههر کهس رازی بۆنه نمهتاو بنوسونه. ههر کهس چنی واقعیهتی بسازیهو و کهنار بهینه نمهتاو بیاوو به گهوجی یا حهماقهتو بهرزهفرانهی واقعیهته خیاڵیهکا. دهغدهغهی ئهدهبی جه نهژیوای و نهساچای بهینو ئێنسانی و دنیای، ئێستهیوهو قهرهتیهکا و نابهرابهریهکا و ههرپاسه ئا بهدبهختیانه که دهورهشا دان پێوا بۆنهو و هورمهقوڵتیهو. ئهدهبیات شێویه یا تهشکێو جه شورشی بهردهوامین و پهتێ و وهربهسێ قهبوڵ نمهکهرو. ههر سهعیه و تهلاشێو پهی بهلاری بهردهی دلێنه یا زاتی تورهیانه و شورشگهرانهیش مهحکوم به شکهستین. ئهدهبیات گاههس بمرونه بهڵام سازش نمهکهرو.
ئهگهر جامێعه ئی شهرتێ قهبوڵ بکهرو، ئهدهبیات فره به دهردهش موهرو. ئهدهبیات یاردیدهرو ئاژهو بهشهرین پهی وهرلوای . ئادی جه وێرانی و مێڕیایی ڕوحی، وێ پهسهندی، مدرایی، زاییفی و فوتیای مهعنهوی یا ئهخلاقی بهرمارو و مهبونه به وهرگلشا. ئهدهبیات وهزیفهش هورخێزنای، جمنای، شڵونای و هوشداردای و مدرنایوهو ئێنسانین پهی نارازی ئاستهیوهو ههمیشهیی ئادی. کارکهردش وهش کهردهی مهیل و ههشتههایه بێ ئامانین پهی فارای و سازنای. چی ویهرهنه حهتتا ئهگهر پهنهواز بی تێژتهرین چهکهکاش و دهسینهکاش پهی ئهنجام دای وهزیفهکهیش بهکار مارونه. مهشیو ئانهیه خاس بزانمێ : ههرچیه نویسایهکاو نویسهرێوی جه وهرانوهرو وهڵاتهکهیشهنه تنتهر و ئێنتێقادیتهر بانێ عێشق و عهلاقهیه بێ پایان که ئادش بینانوه پا وهڵاتهیوه فرهتهر بۆنه. پهی ئانهی جه ویهرو ئهدهبیاتینه تن و تێژی نونگهو عێشقین. ئهڵبهت واقێعیهتهکا فره به باشی نونگه مدا دهسو نویسهریوه ههرتا شورشگهر و نارازی بۆنهو و نارازی بمانوهو. جامێعهیوهنه که بێ عهداڵهتی قانونهن و بهههشتو نهفامین، دزی و نهداری و بێگانهگی ئێقتێسادی و فهرههنگی و ئهخلاقی سهردهس و حاکمهن ئێمه میاونو پاگهیه جه رازهکامانه و داستانهکامانه به شێویه وێراس و ناوێراس جه راو ههقێقهتهکاوه، خیاڵهکاوه، شههادهتهکاوه، جه راو کابوس و وههمهکاو ئاشکار و مهعلومش بکهرمێ واقعیهت قهرهت وهش کریان و ژیوای مهشیو فاریو. گاههس به ئامای سوسیالیسمی پاجوره که جه برێو وهڵاتانه حاکم بیهن و یا به وهش بیهی حکومهتێوی ئارمانشار و ئوتوپیایی نهداری لابشونه و ئینسان ئهچا تهوهینانه که مهکریا پهنهش نهجات بدریو و گردما واردو دنیایه کهرامهتدار و تازێ بیمێ و دهسو کونهپهرهستی و وههمهکاماوه خهلاسی بیمێ. ئێنه ئاواتهمانه. بهڵام ئاوهخته که نابهرابهریه ئیجتێماعیهکا مهحفێوه بیێ و لاشیێ ئیتر ماناش ئانه نیهن وختو رهزامهندی و قوروان و سهواقهو دهس ماچ کهردهی مهی وهروه. نویسهر ههرمانهکاش ئێدامهشا ههن و مهشیو ههر درێژهش بۆ و ههر پاسه بۆ که وهڵتهر بیهن: ههر جوره ساچایه چی ویهرهنه خیانهتهن. دلێ جامێعهی تازهینه و دلێ توله رایهنه که تاپوهکا و شێتانهکا ئێمه مهکێشا پهی لاو وێشا ههر پێسهو ویهردهی و ههرپێسهو ئیسهیه نا ماچمێ و سهره نمهنامنمێره و به رهسمیهت ئهژناسای حهقو نارازی بیهی داوا مهکهرمێ و پی شێوه یا تشکه زیننه و جادویه که تهنیا ئهدهبیات جه عهوهوشهنه بهرمهی نیشانه مدهیمێ که ویروشکی، سانسور و ههرمانه لار، وێکهرد و عهلهکیهکا دژمهنو وڵکهوتهیی و شهرافهت و کهرامهتو ئێنسانینێ. قهبوڵ کهرمێنه ژیوای ساده نیهن و جه هیچ قاڵبێوی سهر راسهنه نمهگونجیو. راو ههقێقهتی ههمیشه تهخت و ساف نیهن بهڵکوم ئهغڵهب سهخت و مهینهتهن. برێو جارێچ به کتێوهکاما پیچیدهگێ زاتی و جیاوازی دنیای و لێڵی رهفتاره جیاوازهکاو ئێنسانی نیشانه مدهیمێ. پێسهو هیزی، پێسه ئاروی ئهگهر عاشقو کسم و ههرمانهکێما بیمێ به جهنگو سی و دوه سهرههنگهکهو ئائورلیانو بوئیندای ئێدامه مدهیمێ، ههرچهند پسهو ئادی جه گردشانه شکست موهرمێنه. (سهرههنگ ئائورلیانو بوئیندا یو جه شهخسیهتهکاو رومانهو سهد ساڵ تهنیایی گابریل گارسیا مارکێزین.)
کسم و ههرمانهو ئێمه، جه ئێمه نویسهرهایه نارازی و ناتهسهری حرفهئی، وڕنهر و وێرانکهرو جامێعهی، شورشگهریه یاوگهردار، یاغیێوی چار نهکریاو دنیایش وهش کهردهن. نمهزانو ئینو خاسهن یا خراو ههر ئهننه مزانو ئاژه ئهپیسهنه. ئینه ئاژهو نویسهرین و ئێمه مهشیو ئادی پا جوره که ههن قهبوڵش بکهرمێ. ئهچی ساڵانه که ئامریکای لاتین دهسش کهردهن به ئهوهئێستهی، قهبوڵ کهردهی و یاردیدای به ئهدهبیاتی مهشیو ئا خهتهرا و ههڕهشا ههنێ وهرانوهرشوه گێرمێشا وهرچم. یانی مهشیو بههایه قورسه بابهتو ئهدهبیاتی بدهونه. جامێعه ئێمه مهشیو هاگاش بۆ: چونکهتێ نویسهرێو که ئێژا و شایستهو نامێ وێش بۆ چ تهرد بۆ و چ قهبوڵ کریو، چ ئهزیهت و ئازار بکێشو و چ خهڵات بگێرو بهردهوام دهلاقه و وهرچهمگاهایێوی جه بهدبهختی و دهرد و مهینهتی پهی مهردمی مهکهرووه که ههمیشه وهش نیهن و به دڵو خهڵکی نیهن. نویسهر تهنیا به یهک شێوه متاوونه جوابو خاسیاو جامێعهی بدهونهوه ئادیچ ئانهن ههمیشه به کسم و به ههرمانهو نویسهری باوڕدار وهفادار بمانووه.
سهرچهمه:
"مهوج ئافهرینی" بهرویرو: ماریو بارگا یوسا ی، هورگێڵناو: مێهدی غهبرایی، وڵاوکهرهوهو "مهرکهز" ی. تاران. 1378 روجیاری.
پنجشنبه، آبان ۰۵، ۱۳۹۰
غهزهڵه: حافێز شیرازی
واتم من خهموو تومهن واتش خهمت سهرمهینه
واتم بهبه مانگهو من واتش ئهگهر بهربهینه
واتم کفروو زڵفانت وهیلانوو دونیایش کهردا
واتش ئهگهر بزانی ههر ئاد رابه ر مهینه
واتم جه لاو خاساوه شێوهو وهفای فێرهبه
واتش جه وهش جهماڵا ئیکار کهمتهر مهینه
واتم مژیهی لچانت ئێمهش به ئاواتهو کوشت
واتش تو به به بهنده پهی بهنده داری مهینه
واتم دیدهیم بینوونه ئهو ویهروو خیاڵیت
واتش شهوگهرهنه ئاده جه لایێوتهر بهرمهینه
واتم وهشهن ئا ههوا جه باخوو بهههشتی بهی
واتش فینک ئا سوزه جهلاو یاریوه مهینه
واتم دڵه رهحمینهکهت کهی قهستوو ئاشتیشهن؟
واتش به کهس نهواچی تا وهختوو وێش بهرمهینه
واتم دهورانوو وهشیچ زانات چهنی تهمامیا؟
واتش بێ دهنگ به "حافێز"! ئی خهمیچه سهرمهینه
دمانووسیا:
ئهمن نه شاعێرهنا و نه فره عهلاقهیچم ههن به شێعرا. به تایبهت که به پهیلوا من زوانوو هۆرامی ئارو فرهتهر پهنهوازیش به نهسر (تکست) نووسیهن تا نهزم یا شێعره. ههرچهند شعیرهیچ یاگێ وێش ههنه و رهنگه تا دنیا دنیان و ئێنسان ههن سهروو ئی گروڵیه خاکیێوه شێعره ههر مهمانووه و مهشیو ههر پاسهیچه بو. چێگهنه من فرهتهر گهرهکم بیهن تهوانوو زوانوو هۆرامی نیشانه بدهونه و ئیتر نمهزانوو خاس بهرئامان یا نه. وه گهرنه به ڕواینوو فرهی جه شارهزایا هورگێڵنایوهو شێعرێ جه زوانێو پهی زوانێوتهری ئێمکانش نیهن به تایبهت شێعرهو کهسیوی پێسهو "حافێز شیرازی" که گووتهی ئاڵمانی شێت و شهیداش بیهن و به حورمهتوو ئادیوه دیوانوو "وهرهورز و وهرنیشت" ش نووسیهن!
سهرچهمه:
دیوانوو حافێز شیرازی، به رهوایهتوو ئهحمهد شاملوو ی، وڵاوکهرهوهو مرواریدی، تاران، 1379 ڕوجیاری.
سهشنبه، مهر ۲۶، ۱۳۹۰
کار
تهنیا به تهلاشێوی ههمیشهیین که متاونه خهلق کهروونه و بسازنوو. مهیلوو ئهمن بێلهشی و نهجمیایین. قووڵتهرین و یهقینیتهرین مهیلوو من نهجمیایی و ڕو ویاراین. مهشیۆ ساڵهای ساڵ لێره سهختیم دایا خهرجهره تا بتاوونه جه بێلهشی و تهفرێح کهردهی و کێجاوهو ههرمانه بێ ڕوحهکا بهربشوونه. بهڵام مزانوونه و یهقینیچم ههن به بونهو ئی تهلاشاوهن که زرک و زینه مهمانوونهوه. ئهگهر ساتێو جه باوهڕ به ئی تهلاشانه دهس هورگێروو یهکسهر به سهرهوه ملوو روه ئهو پهرتگا. پی جورهنه نمازوو نهوهش بگنوو، نمازوو دهس جه تهلاشی هورگێروو و به گردوو هێزیموه سهرهم بهرز مهگێروونه تا ههناسه کێشوو و سهر بگنوو و پیرووز بوو. ئینه شیوهو ئهمنهن جه وهختوو نائومیدینه و شێوهو ئهمنهن پهی چاروو ئی نائومیدیه.
سهرچهمه:
"یاداشت ها " ئالبێرت کامو، هورگێڵنای به فارسی: خهشایار دیهیمی، ئێنتێشاراتوو ماهی، تاران، 1389 ڕۆجیاری
پنجشنبه، شهریور ۳۱، ۱۳۹۰
وهرگ
کوهکاو فهرانسهی تا ئاوهخته زمسانی ئهچامنه سهرد و سهخڵهتشا نهدیه بێ به وێشاوه. پهی چن حهفتا بێ ههوا یهکمیزان ساف و سهرد بێ. دهشته وهربینه و وهرپانهکاو بناروو کوهکا جه ڕۆنه، تاریک و دڵگیر چیروو ئاسمانی کهوهینه پانێوه بیهبێنی و شهوانهیچ مانگهی وردیه و ڕۆشنه جه سهرشاوه ویهرای ویهرێ. مانگیه سهرده و ناشاده که زهرده بیه بێ و رۆشنایهکهش وهختێو گنێ ئهو وهربهکێ ڕهنگهش واریێ و ئهجوت خۆدوو سهردایی واقعین. مهردم زاتش نهوێ بزیوره و بلو پیلاو پهولاره به تایبهت نهلێنێ ڕوه بهرزایهکا. گردشا کزووڵه کزووڵ و ناشاد خزایبێنی دلێ کهوێڵهکاشا. کهوێڵهایه که دهلاقه سوورهکاشا شهوانه جه چیروو شۆڵهو مانگهشهوێنه دووکهڵین و بووڵین ئێنێ وهرچهم و فره زوو شاریێنێوه.
پهی جانهوره وهحشیهکاو ئا مهنتهقهیه ڕۆزگاریه سهخت بێ. جانهوهره وردیهکا دهسه دهسه یهخ بینێنێ. حهتتا پهلهوهرهکا سهردایهنه رهقێوه بێنی و لاشهی روقوهبیه و رهقوڵشا بێ به پێخوهروو واشا، وهرگا و قاڵاوا. بهڵام ئینیشایچه وێچشا جه ئاورایی و سهردایینه بێ بهشێ نهوێنێ. چا کوانه چن دهسێ وهرگێ زیندهگی کهرێنێ که نهبیهو تهعامی ئهیشاش جهم کهردێبێنێوه دهوروو یووی. جه ڕۆنه وهرگهکا دانه دانه و جیا جیا لوێنی شۆنهو غهزایره. گرد یاگێوهنه وهرگی وینینی که ئاورا و مانیا چهم و گۆشش تێژوه کهردهن. پێسهو تاپۆیه بێ دهنگ و سهرگهردانی. بوه کێشێ و قهبۆزهش کهرێ روه ئاسمان و بهیناوبهین لووریه کهرێوه. جه شهوهنه گهلهیی و دهسهجهمی لوێنێ شۆنهو غهزایره و به لووره لوور نزیکوو دهگایهکا گنێنێوه. چاگهنه چوارپای و کهرکی فرێ بێنێ بهڵام دهسشا نیاوێ لاشا. چیروو ههر دهلاقیهنه تفهنگیه ئامادهو تهقنای بێ. غهزا فره به سهختی گنێ مشته. حهتتا تووتیه وردیچ نهگنێ چنگشا. تا ئاوهخته، ئهچا گهله وهرگهیه دوێشا کهوتێبێنێ وهروو گوللهیوه و توپایبێنی.
سهردا تهمامیش نهبێ. وهرگهکا ئهغڵهب بێ جرت و فرت، سهرهشا دلێ وێشانه بێ و پاڵوو یوینه کز کهرێنی و به ههڵمهو لاشهو یوترینێ وێشا گهرم کهرێنێوه و به دڵهراوکێوه گوش ئازێنێ پهی دهشتهی ماتهبارێ و ههتا کتووپڕ یوشا ئاورایی زورش پهی ئارێ و دهس کهرێ به لووره لووریه تهرسناک و هورئێزێوه پای. ئهویشایتهریچ قهبۆزه گێرێنێ روهشوه و چیڕێ کهرێنێوه پهی یووی و گرد بهێوه لووره کهرێنێ و لووریه وهحشهتناک و پهر جه گلهیا و ههڕهشا.
ئاقیبهت بهشیه وردیتهر جه گهلهکهی تهسمیمشا گێرت کوچ کهرا و سوحی زوو جه موڵگاکێشانه بهر ئامێ و جهمێوه بیێ و چا ههوا سهرد و سافهنه، گێج و سهرگهردان پیشیهشا دا و دماتهر به گورتاو، شان به شان یووی دهسشا کهرد به ڕهمای. ئهوهمهنهکا به چهمه پان و بلوورینهکهشاو دیای شۆنیشارهو و چن ههنگامێ لوای شۆنیشاره و ئاوهخته دوو دڵ و بێ هێز مدرایره و دالێ دالێ گێڵایوه پهی مۆڵگاکێشا.
کوچکهردهکا نیمهڕودمای جه یوی جیایوه بیێ. یهرێ جه وهرگهکاو ئا دهسهیه روه وهرهۆرز و کێفسانهکاو "یورای" جه سویسهنه کهوتێ را و ئهویشاتهریچ روه سهرهوار لوای و نهمدرایوه. ئا یهره وهرگه، وهرگهایه زهریف و زرکوو زینهو قهوی بهڵام فره لهڕ و زاییفێ بێنێ. لهمهشا قپیای بێ و جه دوه لاوه پهراسوهکاشا دیارێ بێنی: پێسهو خێتیه چهرمێ. دهمشا وشکوه بیه بێ. چهمه پانهکاشا هالێ و دوور جه ئومیدی بێنێ. ئی یهره وهرگه تا دلێراسهو کێفسانوو یورای ئامێ وهڵێوهو جه دوهم ڕۆنه گاویهشا وارد و ڕۆ یهرۆمیچ تووتیه و بهچکه ئهسپیه تازه پهنهیاوا. خهڵکوو توورهو دهگای نیاشا شۆنیشاوه. کێفسانوو یورای که پهر بێ جه دهگای و شارهکێ بهخاترهو وهرگاوه تهرسێ گێرتهبێره. سوورتمه سواره نامهبهرهکا موسولهحێ بیێ و هیچ کهس بێ تفهنگ نهتاوێ چی دهگای بلو پهی ئهو دهگای. وهرگهکا چی سهرزهمینه غهریوهنه دماو ئا راوه باشێ ئاسووده خاترێ بیهبێنێ بهڵام ههر تهرسیچشا مهنێبێ. ئاقیبهت پهرمای به وێشاره و روی ڕۆشنا داشا دلێ گهوڕوو گاواره. بۆڕه بۆڕ، تهقه تهقوو نهردا، سم کوای و پیشهپیشوو گاوهکا خهڵکهکهش خهبهردار کهرد. ئی جاره چن کهسێ یاوای فریاشاوه. پهی کوشتهی وهرگهکا جایێزهشا تهعین کهرده بێ و ئینه وێش جورئهتوو خهڵکوو دهگاکاش فرهتهر کهرده بێ. دوێ جه وهرگهکا کوشیای. یوشا ملش تیرهش واردێ بێ و ئهویتهرشا به تهور کوشیا بێ.
وهرگی یهرۆم بهرشی و رهما تا یاوا لاو وهربه فرهکێ جه پاو کوهکهینه. نیمه گیان کهوته بێ. جوان تهرین و زهریفتهرینشا بێ. وهش روو و قهوی، دهسوو مهچهکیه ئازاو و به هیزش بێ. پهی وختێوی فرهی کیشیاره و ههنسکه ههنسک کهرێ. خلێرکه یا دایرههایه سوور و ونین جه وهرانوهروو چهماشوه ئاماو لوای کهرێنێ. تاواش هۆربێزۆوه. ئهچی ساتانه بێ که زاناش جه تهرسهو کوشیاینه تا کۆگه رهمان. دوهرووبهرش نه یانهیوه دیار بێ و نه ئینسانیه. وهرانوهرشوه کویه گهوره و پووشیا جه وهربێ قهرارش گێرته بێ. کۆو "خاساراڵ" ی. تهسمیمش گێرد دهورش بدهووه. تهژنایی زورش ئارده بێ پهیش. چا وهربێ که سفتهوه بیهبێ و یهخش بینا بێ چنه تیکێش گێرهته دهموه. لوا و جه ئهودیموو کوهکهیوه یاوا به دهگایه. وێرهگا وهخت بێ. وێش کهرد دلێ جهنگهڵیه فره پهڕیره و بوهوش هورکهردهو لوا پهی نزیکوو پهرچینوو یانهکا. کهسیه نهبێ پا دهوروو بهرهره. رهمیا و تهرسا جه بهینوو یانهکانه چهم گێڵنێ پیلاو پهولاره. تیریهشا تهقنا. وهرگهکه به گورتاو سهرهش بهرزوه کهرده و ناڵهو تیرهی دوومینهی بهرزوه بی دهسش کهرد به رهمای. پیکیا بێ. لهمهی زهردهش جه لاوه خهلتانوو ونێ بیه بێ و ونی تکه تکه جه لهمهشوه چۆرهش ئێ. پا وهزعێچوه دیسان ههر تاواش بازی بهرزێ بهرۆنهو وێش بیاونۆ ئهوپهڕوو دهگای و بلووه دلێ جهنگهڵهکهی. چاگهنه مدراره و گۆشێش تێژوه کهردێ. جه دوهلاوه تهقهو پایا و دهنگوو ئێنسانا ئێ گۆشش. به تهرسیوه سهرهش بهرزوه کهرد و دیا روه ئهو کوهکهی. لێژی کوهکهی فره فره بێ. پهر بێ جه درختا و به سهختی تاوێنی پاگهره بلی سهر. بهڵام چاره نهبێ. به ههناسه برکێ داش سهرهکوهکهی و لوا سهرهکوی. ههر ئاوهخته جه لای واریوه حهراو بهزم و قاڵوو مهقاڵ و ڕۆشنایی چراوهکا دامنهو کوهکهی لهرنێوه. وهرگی زامدار چا کوه پهر دهرخت و نیمه تاریکهینه به لاره لار روه سهر لوێ و ونیهی سیاوو سووره جه لهمهشوه جۆریێره. ئا روه سهردا کهم بیهبێوه. جه وهرنیشتهنه "غرب" ههور ئاسمانش پوشنابێره و تاوهو وارانیش پهنه بێ.
حیوانه مانیاکه ئاقیبهت وێش یاونا سهروو کهلی. دهورووبهروو مهحالوو "موون کروسان "ینه لای سهری دهگایێوهنه که چهنهش بهرشیه بێ، جه دلێ دهشته وهربینه گهورێ و کرکاوکرکهکێنه که لێژیش کهم بێ، مدرابێره. ئێحساسوو ئاورایی نهکهرێ بهڵام زاموو لهمێش ئیشیه نادیار وزێ ئهو گیانیش. جه قهبۆزهی ئاڵوچیایشهره زوخاوو دهروونیش ئارام ئینێ بهر. دڵی پهر ئیشش تهپهش ئێ. سێوهروو مهرگی پێسهو باریه قورسی و وهسف نهکریایی سهروو لاشهو وێشوه ئێحساس کهرێ. پاڵوو درهختوو کاجهکهینه نشتهره و خهمناک لوا دلێ بهحروو شهوهی تاریکه و وربینێره. فرهش پهنه نهشی. ڕۆشنایه سوور داش دلێ وهربهکێره. نووریه ئارام و سهره سڕمهن. هورستوه و نووزه نووز سهرهش چهرخنا روه نوورهکهی. چهمش کهوت به مانگێ، خلێرک و گهورێ، سوور ههر پێسهو کاسیهو ونێ که جه واروو وهرهۆرزینه سهره بهرئارێ و کهم کهم جه ئاسمانی تاریکهنه دیاری دێنه. چنها ههفتێ بێ که مانگهش پاسه گهوری و سووره نهوینای بێ. دیاو حێوانی به ئاخر یاوای جه قهوسوو تاریکوو مانگێنه مهنهوه و واوهی نووزهی دهردئاوهرش بێ هیچ ئاههنگێو دلێ ئا شهوه تاریکێنه دهنگش داوه.
خشهو پایا و نووروو چراوا نزیکوه بێ. خهڵکوو دهگایهکا به چهکمه زلهکاشاوه، راوچیهکا به کڵاوهی پوسین و پووزوانهکاشاوه دابێشا دلێ ئا وهربێ و نزیکێ بێنیوه. به وهش حاڵیوه دهنگشا بهرزوه کهرده بێ. وهرگی نیمهگیانشا ئێستهبێوه. دوێ تیرێشا تهقنای پهیش و هیچ کامشا نهپێکاش. دماتهر زاناشا حێوانهکه ئینا ههڵاکهتوو مهردهینه. به دار و توهنی و قوڕناخه تفهنگ نشتێ ملش. وهرگ ئیتر ئیشوو شهقهکا ئێحساس نهکهرێ. لاشهی زامدار و بێ گیانشا کێشا روه سهرهوار. قل قل خوێنێ و به وێشاره نازێنێ و به یادوو شهراو و قاوهیه که چهمهراییش کهرێنێ، سهروهشێ بێنێ و سرودێ وانێنێوه و دژمانی دێنێ. هیچکام زهریفیو جهنگهڵی وهربینی، ههیبهتوو بهرزایهکا و مانگهی سوورهشا نهدیه و ئێحساس نهکهرد. مانگه جه سهروو مهنتهقهو "خاسارالیوه" مدرایبێره و شوڵهی کهم نوورش سهروو لوولێ تفهنگهکهیوه و بلوورێ وهربهکێوه و دلێ چهمهکاو وهرگی بێ گیانینه، مێڕیای مێڕیێنه.
دمانووسیا:
"وهرگ" داستانێوه کۆڵهنه. بهرویروو هێرمان هێسهی.
هێرمان هێسه: ئهدیب، نویسهر و نهققاشی ئاڵمانی- سویسی"ین که بهرهندهو خهڵاتوو نوبێلوو ئهدهبیاتین جه ساڵهو 1932 میلادینه.
سهرچهمه:
"موعجزه ی اشتیاق" 26 نویسنده آلمانی زبان، هۆرگێڵنای: عهلی ئهسغهر حهدداد، نهشروو تهجروبه ی، تاران، 1376 ڕۆجیاری.
شنبه، شهریور ۱۲، ۱۳۹۰
قهورستانهو غهریبا
ئهدام گهرهکش بێ بزانۆ چکۆ بیهنا و چێشم کهردهن. ههرچهند وێش زانێ و خاسیچ زانی. پهی ئانهیه ڕۆخانهکه پهنجاه شهس گهزێ فرهتهر جه یانهکهیماوه دوور نهبێ و دهلاقهکێماوه پیویێنه. بهڵام ئاده ههر ئیستهرهم کهرێ واچوو چکۆ بیهنا و چێشم دیهن. منیچ ساف و ساده به زوانیه زاڕۆڵانه، بێ هیچ مهسلهحهتیه جهرهیانهو شوردهی و غوسڵدای ژهنێوه فاحێشێ به دهسوو میمی خوهشێ و بهردهیش و ئهسپهرده کهردهیش پاجۆره که دیه بێم کورناموه پهیش. ئهدام داریاوه و ویهردهوه...
ئێمه تازه کوچما کهرده بێ پهی ئا شارهیه. غهریوێ بێنمێ. ئهمن نهزانێنا پهیچێ ئهدام شیوهن مهکهرۆ. ئهدام شیوهن کهرێ و زۆخاوهکاو دهروونیش دێ بهروه. ژهنهکاو مهحهلهکێما گرد جهمێ بیهبێنێوه و به ڕانموونی ئێحساسی ژهنانهیشاوه و غهریزهو ئهدایانهیشاوه چێوهایشا ژنهوتێ بێ. ئهدام نامێ عالییهی نارێ سهروو زوانی و بهڵام به نامهایهتهری پێسهو مهزڵوومێ، غهریوێ، بێ کهسێ و بێ پهناێ لاونێشوه. ئهمن ئیسه مزانۆ. ئهدام زانێنه کناچهکێش کهرهکشهن گرهوای ئهوهمهنهکاش بژنهوۆ و بزانۆنه کهسوو کارش ههن که مهلاوناشوه و شیوهن مهکهرا پهیش، روهو وێشا مهڕنانه و سینهش پهی مهکوا. ئهدام زانێ. گردوو ئهدایا مزانانێ...
دهرده ئانێ بێ که ئاده مهردهێ بێ کهسیه نهویه بێ یاسین و تهڵقینیش بوانۆ و کهسیه نهویه بێ که سهرشوه بگرهوۆ و شانه بدهو چیروو تابووتهکهیشهره و گنۆ شۆنیش و جه سهروو مهزارێشوه ههرسی مجۆره. تهشریفاتیه نهوێ کارهنه. فاحێشێ نماو مهردی، تهڵقینی و مهراسمش نیهن. و یا مهکرووههن ... ئینیشانه گرد ئادهش شێت کهردێ بێ. ئا وهخته نهزانێنا. ئیسه ئا چێوانه مهفاموو. تازه ئینهیچه خاس نمهفاموو... دماتهر زانام ئا کناچێ که کوشیای بێ و واچێنێ فاحێشێنه واڵه گهورهکێم بیهنه. عاڵیه. عالیهو ئهدایم. عالیهو تاتهیم. واڵێ گهورێ من. واڵێ وردیهو براکهیم. واڵه گهورێ واڵهکێم!
وێرهگاو ڕۆ یهروم یا جوارومی بێ، ڕۆ یهروم یا چواروم جه مهرگوو فاحێشهکێ... ههوا تاریکنابێشهره. ئهدام چراوه مووشینهکێش گریسنانهو و بێ ئانهیه سوئالیه پهرسیای بۆ به تاتهیم واتش تهکوو حسهینی مهلمێ یانهو داده گۆڵ ئهندامێ تا کوشت کۆ بارمێ و گهرهکمهن سوحا کفتێ وهش کهروونه. تاتهم هیچیهش نهوات. ئامایمێ حهیاتهکێ. ئادام ئافتاویه ئاویش هۆرگێرته و چنی دانیه گزی وشکی. بهجیاتی ئانهیه روه یانهو دێده گۆڵ ئهندامێ بلمێ داما روه سهرهکۆ و لوایمێ پهی پاڵوو تهپهکهی و ئاوهخته زانام که پهی قهورستانهو غهریبا مهلمێنه نه یانهو داده گۆڵ ئهندامێ و کفته وهش کهردهی و کۆشت کۆ ویانێ بیهنێ. یاوایمێ قهورستانهکێ. قهورستانهو غهریبا. ئهدام چراوهکێش کوشناوه و نمهزانوو چهنی زاناش که رێک لوا سهروو ئا قهورێ که تازه مهردهش نریابێنه. ویش وست ملوو قهورهکێره و سینهش وست سهروو خاکهکهی و قهورهکێش گێرته باوشیوه:
عالیه گیان! هۆرزهوه، هۆرزهوه کناچه کێم! ئهدای بهدبهختهو ئاماینه... چنی حسهینی... تهکوو حسهین گیانی... قوروانهو ههردویتا بۆ، قوروانهو بڕاڵهیت بوونه... هۆرزه، هۆرزهوه کناچهکێم! ئهدام کارهایه عهجیب و غهریبێ کهرێ: خهمه بێوه و خاکی ماچ کهرێ. یهخێ کجیهکهیش واز کهرێ و سینهس ئارێ به خاکیره. دهس ئارێ به توهنهو قهورهکێره و قسێش پهی کهرێ. منیچ ئیتر تاقهتم نهمهنه و نیشتانیره و دهسم کهرد گرهوای. دهنگوو ماتهم بار و سۆزداروو ئهدایم بێ که واڵهکێم لاونێوه: هۆرزه، هۆرزه کناچهکێم، تاته گانێت کهمهرش مێڕیان، تاتهگیانت پیر بیهن و چیروو خهماوه قامهتش خهم بیهن، هۆرزه! ... واڵێت، مهلێحه گیانه ماتڵتهنه، ئاخر گهرهکشهن قژهکاش باریره... ڕوهو ئی ئهدایته سیاوه بۆ... هۆرزه، تفویه کهره دلێ چهماو ئی ئهدا بهدبهختێته که توش دهسی دهسی وست دلێ ئی ههرمانه پیسێ. هۆرزه، هۆرزه ئازیزهو ئهدا! ئوی ی ی، ئوی چێشم کهرد، چێشم کهرد! کناچهکێم بیهنی به وهوه؟ موارهکهن... موارهکهن... ئیشهڵڵا نهوهو نهتیجهکات بوینوونه! ... کناچهکێم حهڵاڵم کهره، ئهدای روو سیاوهت حهڵاڵ کهره که نهتاواش تۆ بکیانو یانهو بهختێ. بهختهو تۆش سیاوه کهرده. روهش سیاوه بۆ که نهتاواش سهروو تابووتهکهیتوه سینه کۆنه پهیت و شیوهن کهرۆ پهیت... عالیه گیان مهشیۆ بهخشینهم. قوروانهو چهمه نهخشینهکات بوونه. بهخشهم که دێر ئاماینا پهی لایت... نهزانێنا پی زوویه مهلی سهفهر... نهتاوام وزووت را. نهتاوام کۆڵت پهی پێچووه! عالیه گیان ... عالیه گیان ... هۆرزه حسیهن گیام ئامان پهی لایت... دهی هۆرزه، هۆرزه باوانهکێم! واچه ... واچه براڵه واش ئامای پهی یانهو واڵێت! ... حسهین گیان تۆ واچه... واچه واڵێ... واڵێ یانهی تازهت موارهک بۆ... واچه، واچه!... عالیه گیان ئاور گنۆ یانهو ئا کهسیه توش وست ئی روه. یانهش وێران بۆ یاخوا. عالیه گیان دوعای خهیره کهره پهیما. ئاخر تۆ پاکه بێنێ، وهڵڵاه تۆ پاکه بێنێ. بهخودا، به شێخ، به پێغهمبهر به مهلائیکه دامنهت پاکبێ پێسهو گۆڵا!. ئینیشانه واچی و سینهش چهسپنێ به قهورهکێره و خاکوو قهورهکێ ماچ کهرێ و واچێ: جه بهرهگاو خوداینه دوعای کهره... دوعایت قهبووڵێ بانێ ... تۆ هێشتا بوهو شۆتی جه دهمتوه هۆرزێ ... تۆ پێسهو گهڵاو داری بینی... پاک و تهمیسه بینی ... واچه ... کناچه غهریوهکێم، کناچه بێکهسهکێم!...
نمهزانوو چهنی یاوایمێوه یانه. تهنیا ئانهیه مزانوو جه رانه نه ئهدام چێوهیهش وات و نه ئهمن. نهیاوایمێچ به کهسی. بهڵام ئهدام ئارامه بیهبێوه. ئا شهوه خاس وته. سهواو پرخهیش یانهکهش گێرتهبێره...
برا گهروهکهم زیندانهنه بێ. سهروو هیچی و پووچی. ناحهق و بێ تاوان. عالیهما لواێ بێ که خهوهریه گێرۆ چهنهش و جه لاو فهرماندهروو لهشکهریوه تکا و ڵاڵهش پهی کهرۆ بهڵام وێچش کهوتێبێ دامی و بهڵایهشا ئاورده ملهره و دامنهشا لهکهدار کهردێ بێ و جه کناچهییشا وستێ بێ. وستێبێشا دلێ ههرمانهیه که ڕاو بهرگهشتیش نهبیه بێ. خهبهر یاوابێ لاو براکهیم. ئی چێوانه دماتهر براکهم وێش کورنایشوه پهیما. ئا جاره که زیندانهنه بهرشیه بێ و بێدزیوه ئامابێوه پهی یانهی، پهی یانهیما چی شاره تازهینه. نهتوابێش قهبووڵ کهرۆ واڵهکێش، واڵهکێما پاسشه سهر ئامان و کهوتێنه به لهش ورهتهی. دماتهر ئا کارشه کهرده بێ که مهشیایا نهکهردایاش. خهموو عالیهی کۆنه نهبیه بێ که داخهو ئێعداموو بهرای گهورهیما "بکوشوو عالیهی" قامهت و دهروونوو ئهدایم و تاتهیمش یهکسهر چهمناوه. ئێعدام به بۆنهو تهقه کهردهی ئهو فهرماندهروو لهشکهری. ئهو ئا کهسهیه که عالیهماش کێشای بێ به ناپاکیره و تهجاوزش کهرده بێ به ژیوای ئێنسانیش. ئادیشا، ئهدام و تاتهم ئیحساس کهرێنێ گردوو زیندهگێشا وێران بیهن و بهرویروو عهمریشا دریان واره...
به تهعبیریه قومیای ئی تراژدیهیه، قومیای ئی تراژدیانه ههر خاس بێ ... ئاخر سهختهن بی به مایهو دڵ ئێشایی. سهختهن ئهوهمهنهیی و گهنایی. مهشیۆ وێت دهی به ههر ئاو و ئاورێوهره و نازی گهنینه. وهش به حاڵوو ئا کهسانه که پاسه ویر کهراوه. چوون فره سهختهن تهحقیر کریای و به خهجاڵهتوه سهره نامنایرهو و ههرپاسه رهنج بهردهی و رهنج کێشای. ئانه که رهنج بهرو بێ شهک لایهقوو تهحقیرین. پهی ئانهیه رهنج نهبهری مهشێۆ کۆڵ نهدهی به تهحقیری...
ئینهیچه وێش ههنگامیه بێ ئهو روه وهڵێ. مهشیۆ ههر پاسهیچه بیایا. چوون به تهعبیرێوه ههر کام شۆنهو ههقێقهتیهوه بیهبێنێ و ملشا نیابێ روه ئا ڕای و ههردوی یاوابێنی به یهک ههقێقهت. ههرکامشا پا ههقێقهتهیه یاوا بی که ئهویتهر یاوابێش پهنه: یۆشا شههیدوو ستهمی بێ (برا) و ئهویتهرشا شههیدوو قهزاوهتهکاو مۆحیتوو ستهمی(واڵێ) که جه واقێعهنه دیسان ههر شههیدوو ستهمی. ئاده لوای بێ برای ئازیزیش نهجات بدهو و سهرنوشتش پاسهشه سهر ئاما و ئادیچ گهرهکش نهبێ واڵهکێش بۆ به وهسیلێوه پهی فسادوو حاکمی و سهرنوشتش پێسهشه سهر ئاما. ئاد دهسیه بێ که ئادهش چی بهڵای بهرکێشا و پاکشوه کهرده...
گاههسیچ چهپوانهو ئانهیه که ماچا، ئی وێ بهخت کهردهیه و ئی فهنا بیهیه حورمهت نیایرهو زیندهگی نیهن. وهلێ خۆ ئهساسهن نمهتاوی زیندهگی مدرنیوهو چه بیاو پانهیه که حورمهتش بگیرینه. کار یاوان پاگیه که نمهکریهو زیندهگی کهرینه. خۆ نمهکریهو به سهرهرهوزی بژیوی. ئی جۆره ژیوایا، ژیوای نیهنێ: وههمێوه ناشیرینهن جه ژیوای که نامێش مهنیا ساچای و ڕهواداری. بڕیه وهختێ ژیوای ههقهتین پاسه موازۆ که ژیوای قهسالهینی فهدا کهری...
ئاوهخته کهس نهزانێ جه ژیواینه زهمانیه مهی وهروه که کهسیه به فوتنای وێش و کێشایوهو وێش و ئازیزیش جه دهسوو کهسانێوه که گهرهکشانه تهحقیرشا بکهرا، گهرهکشهن نه تهنیا وێش و ئازیزش سهرتهر جه ئهیشا یاگێ بدهو بهڵکوو پی جۆره بخۆ بهڕیشیشا و ههقهشا چهنه بسانۆوه. ههق سانای چا کهسا که پێسهو وهرگیه هاری ڕاوهکێشا جه دهسهنه بهرشیهنه و وێشا تووره و ناتهوان مهوینانێ. به ههقێقهت گهرهکش بێ به گیانبهخت کهردهو وێش، دروزنی و ڕیاکاری ئادیشا ئاشکرا بکهرۆ. ئینه گهورهیین. ئی جۆره کهسانه و ئی جۆره ههرماناشانه پهی مانا بهخشاو ژیوایێوی ئینسانین و چی ویهرهنه جه رووبهروو بیهی چنی مهرگێ تهرسیشا نیهنه...
عهینوو ههقێقهتی بێ ئا لاشه که کیشیا بێ داری: بروێش جهموه کهردێبێنی و لچهکاش واز. ئهجوت به دهنگوو وێش خۆڕای خۆرێ ملوو گردوو ئاچێواره که ههنێ دنیانه. شنهو وای لاشهیش جمنێوه و پایهکاش ئاماو لوای کهرێنێ. ئاد به گردوو ههستی واچێ: عهمرتا نهمانۆ پهی ئی ههمگه بێغیرهتیه و ئی گرده بێ حسیهیه! بۆنهو تهرس جه مهرگی شههامهت یا یهههرتا نیهن بژیودێ و زیندهگی کهردی. شمه ئهسڵهن نیهندێ ویر و ئهندیشهو مهرگینه. ئانه مهرگهن که ههن شۆنهو شمهوهو جار و بار، وهخت و ناوهخت به ههپشێ، پۆخڵی و کهسیفیوه مهی پیرایتاوه و وهختێو خاس گهنایدێ، وجوودی شهڕتا چی سهرزهمینوو خوداینه مهسهڕۆوه و لابهرۆنه!
بهڕاسیچ گردوو قهیافا عهینوو دروانێ بێجگهم قهیافهو ئێعدامیا که عهینوو ههقێقهتین!
واچهنامه:
پیویای: دیهی، دیار بیهی *** فاحێشه: رووسپی، لهش ورهشه، قهحبێ***ههقهتین: واقێعی *** قهسالهین: مهجازی، غهیری واقێعی *** یهههر: شههامهت، جورئهت *** پیرای: سوراغ، شونی، ئێستقباڵ .
سهرچهمه:
تیکههایه جه ڕۆمانهو: "گورستان غریبان" ی، بهرویری گهورهو: ئیبراهیم یوونسی، ئینتشاهراتوو نگاه ی، تاران 1383 ڕۆجیاری.
شنبه، مرداد ۲۲، ۱۳۹۰
پهیچێ ئهدهبیات؟
*** خورخه لوئیس بورخس ئهچی داپهرسێ که: ئهدهبیات چێشهن؟ هۆرزڵیێ و دێ یۆره. ئاد ئی داپهرسێ به ئهبلههانه زانێ و جه داواچهنه واچێ: هیچکهس نمهپهرسۆ فاییدهو چریکهو بۆڵبۆڵی و یا وێرهگایه جوانی چێشهن. ئهر ئی چێوه جوان و زهریفانه بیهیشا ههن و به بۆنهو ئی چێواوه ژیوای پهی ساتێویچ بیهن کهمتهر ناشیرین و خهفهتبارهن ئایا گێڵای شۆنهو تهوجیهیه عهمهڵی یا کردهوهییره پهی ئی چێوانه بێ ئاوهزی نیهن؟
*** ئهدهبیات عشق، حهز و رابێتهی جنسیش کهردهن به وهرههڵایه پهی خولوقنای هونهری. ئهر ئهدهبیات نهبیایا ئێروتیسم بیهیش نهبێ. ئهر ئهدهبیات نهویایا عشق، لهزهت و سهروهشی تامش نهبێ و ئی چێوانه جه زهرافهت، قوڵی و ئا گهرمێ و سۆزهیه که دهسکهوتو خیاڵ پهردازی ئهدهبیێنێ، بێ بهش مانێنێوه. دور جه ڕاسی نیهن ئهر واچمێ ئا ههمژینانه بهرویرهکاو گارسیلاسی، پتراک، کونگۆرا و یا بودلێریشا وهنێنێوه جه پێوهرهگێرتهی چنی ئینسانهایه بێ سهوادی که سریاڵه بێتامهکاو تهلهفزیۆنی ئادیشاش کهردێنێ به مهوجودهایێوی بێ ئاوهز، قهدرو لهزهتی فرتهر مزانا و فرهتهر لهزهت بهرا. جه دنیایه بێ سهوادهنه و بێ بهش جه ئهدهبیاتی، عشق و حهز چێوێو جیا چا چێوانه که مایهو ئیرزاو حهیوانا بۆنه، نیهن و ههرگێز نمهتاوۆ جه حهدو ئیرزاو غهریزه بهدهویهکا بلۆ سهرتهروه.
*** ئهدهبیات پهی ئاکهسانه که ڕازیێنێ به ئا چێویه که ههنشا، پهی ئاکهسا که جه ژیوای پا جۆره که باوهن، رهزامهندێنێ چێویهش نیهن بواچۆنه. ئهدهبیات خۆراک و سفرهو گیانهایه ناڕازی و نهساچیاین. ویهرێوهن پهی ناسازگارا و ههرپاسه پهناگاو ئا کهسانهن که دڵوهشێ نیهنێ پا چێویه که ههنشا. ئینسان پهنا مارۆ به ئهدهبیاتی تا ناشاد و کاڵ نهبۆنه. وهنهوهی داستان، ڕومان و شۆنگێرتهو روهدا و بهسهرئاما شهخسیهتهکا دلێ ئا کتێبانه گردش ویهرهایێوهنێ پهی ئانهیه ئینسان کهمێو جه نارهحهتی، ئێجبار و زهحمهتهکاو ئی زیندهگیه نابهرابهرهیه بهینه بهر و گیان، رهوان و لهشش وهنۆزێو بدهونه. ئا زیندهگیه که مهجبورما مهکهرۆ ههمیشه ئانه بیمێ که ههنمێ. ئینه جه حاڵێوهن ئێمه گهرکمانه ئینسانهایه جیاوازێ بیمێ تا پا جۆره جوابو ئا حهزامانه دابۆوه که سهپیاینێ ملماره.
*** یۆ جه سهمهره باشهکاو ئهدهبیاتی، زوانهنه وێش نیشانه مدهو. جامێعهیه که ئهدهبیاتی مهکتوب یا نوسیاش نیهن جه پێوهرگێرتهی چنی جامێعهیه که موهێمتهرین ئهبزارو ئێرتێباتیش یانی: کهلێمێ جه کتێبه ئهدهبیهکاشانه یاوان به بهرزه فهڕی و کهماڵی، قسهکاش به دێقهت، دهوڵهمهندی و ڕوناکی کهمتهروه بهیان مهکهرۆ و ماروشا سهرو زوانی. جامێعهیوه که نموانۆوه و جه ئهدهبیاتی بۆیهش نهبهردێنه پێسهنه جهمێوه جه کهڕ و لاڵاو و ئینسانه ترا که به بۆنهو خامی و نهپۆختهیی زوانهکهیشاوه جه وهش کهردهی و سازنای ئێرتێباتی تهکو یۆتهری گرفتاریێ گهرورێشا ههنێ. پهی تاقه کهسیچ ههر پاسهنه. ئینسانیه که نموانۆوه یا کهم موانۆوه و یا ههڵیت و پهڵیت موانۆوه بێ گۆمان لاری و قهرهتی ئینا قسه کهردهکهیشهنه. ئی ئینسانه قسێ فرێ مهکهرۆ بهڵام کهم ماچۆ، پهی ئانهیه واچهکا یا کهلیمهکاش، پهی بهیان کهردهی و بهروستهی ئا چێوانه که ئینای دڵ، دهروون و مهژگشهنه رهسای نیهنی و ناتهوانێنێ.
*** دنیای بێ ئهدهبیات، دنیایهنه دور جه فهرههنگ و ژیوار یا تهمهددۆنی. بێ بهشهنه جه حهساسیهتی. خام و کاڵهنه جه قسهکهردهی. ئا دنیای، بێ ئاوهز، بهدهویهو، ناپۆختێ و بێ بهشهنه جه سۆزو و عشقی. ئی کابووسانه که ماروشا وهرو چهماتا، گهورهتهرین خسڵهتش خۆگێرتهی و وێ چهسپنا و کۆڵ داین به: قودرهتی. پی بۆنهوه ئی جۆره دنیایا به تهمامی دنیایێوی چهپوانێنێ. غهریزهکا فهرماندهر و راوهبهرو رهفتار و کردارینی و تایبهتمهندی گهورهو ئی جۆره ژیوایانه مۆبارێزه و پهلاقاژێ کهردهین پهی ئهوهمهنهی و نهمهردهی و سهرانسهرش تهرسینه جه چێوه نهشناسیاکا و گردو بهشهرهکا خهریک و وهیلانو ئێرزاو نیازه مادیهکاشانێ. چاگهنه ئیتر یاگێوه نمهمانۆوه پهی ڕاون و مهعنهویهتی. چا ئاژه یهکڕهوت، یهکسان و وێرانکهرهنه ژیوای چنی بهدوینی وهی شومی بانێ به یۆ و دهس مداو دهسو یۆییوهو و بهشهری میاونا پاگهیه که زیندهگی ئینسانی و درۆس ههر ئانهنه که ئیسه ههن و ئاچێوهنه که مهشیایا بیایا و تا دنیایچ دنیانه ههر پاسه بۆنه و هیچ کهس و هیچ چێویهیچ نمهتاوۆ ئی ڕهوتهیه بواڕۆنه!
سهرچهمه:
چێرا ئهدهبیات، ماریۆ بارگاس یوسا. تهرجۆمهو: عهبدۆڵڵا کهوسهری، تاران، ئینتشاراتو: لهوح"و فکر"ی. 1388 ڕۆجیاری.
جمعه، تیر ۱۰، ۱۳۹۰
عێشق جه زهمانهو وهباینه
وهختێو فلورێنتینا ئارسیا خهبهردار بی قهرارهن فرمینا داسه شوو کهرۆ به دوکتهریوه وهشبهخت و مهشهووری که جه ئورووپانه دهرسش وهنهن و تازه گێڵانوه پهی ئامریکای وارینی ئیتر هیچ هازێوه نهتاوش ئادی جه نائومیدی ههتاههتایی بهر بارۆ. دوکتهر خوناڵ ئوربینو لاو تاتهو فرمینایوه رهسمهن خاستگاریش کهرده بێ. ئهداو فلورێنتینا ههرچێو جه دهسش ئامه پهی سهبووری ئادی ئهنجامش دا. بهڵام هیچ فاییدهش نهبێ. زاناش ئاد ئیتر قسێ نمهکهرۆ. دهم نمهدهو به غهزایوه و شهوانه خهوهرهن و پێسهو پلوورێ وارانوو وههاری ههرسی مهمجۆره. حهفتیهش پهنه شی تا تاواش تیکهیوه نان بنیهو دهمش. ئهداش جه هێوهرهکهیش ڵاڵیاوه جه شێرکهتوو کهشتیڕانینه ههرمانیهش پهی بێزۆوه. بهڵام به شهرتێوه یاگێه دوورکهوتێ و نادیار و دهورووبهروو جهنگهلهکاو ماگدالناینه بۆ که نه پوستخانهش چهنهن و نه تلگراف تا کهسیو جه خهڵکوو ئی شاره لهعنهتیه نهتاوۆ ههواڵهکاو ئیگهیه بیاونۆ پهنهش. مامۆش گۆشش نهدا به بێوهژهنهو براکهیش و ههرمانێوه پاسنێشه نهدا پهنهش بهڵام به بۆنهو ئانهیوه حهز نهکهرێ قهیافهو برازا زۆڵهکهیش بوینۆنه جه شاریه فره وهشهنه بهنامێ دلیواینه، تلگرافیانهنه ههرمانیهش پهی ئیستوه. تا ئا شاره بیس روێ را بێ و تهقرهیبهن یهرێ ههزار میترێ بهرزتهر جه کۆڵانهو دهلاقهکا.
فلورێنتینا ئارسیا چا سهفهره شهفا بهخشهیه چێویهش حاڵی نهبی. بهڵام به ههر حاڵ بیندهر ئادهش فهرامووش نهکهرده. ئاد ههر بهسهرئامهیه تاڵ و شیرین جه بهختهی سایوهو وێش زانێ. کهلووپهلشا پهی پێچناوه. بهڵام فلورێنتینا ئارسیا ئهننه زهجرێش کێشایبێنێ قهلبش بیهبێ به تهوهنی. جورێو دیێ پهی کۆڵهکهیش و ئا وهسیلانه که پێچابێشاوه پهیش ئهجێش مهردهیوهن که خهریکهن تهماشاو ئهسپهردهکهردهو وێشهن. به هیچ کهسی نهواتش ئاگهیه جیا مازۆ و جه هیچ کهسی خودا حافێزیش نهکهرد. به لێره سهختیێوی پۆڵایین جه دڵشوه ئاستشوهو پێسهو عێشقهکهیش تهنیا به لاوه ئهدایشوه ئی رازیشه درکنا. وهلی شهوهی وهڵ جه سهرفهریشهنه عهمدهن کاریهش کهرد نزیک بێ گیانوو وێش جه دهس بدهو. سهعات دوانزهو شهوێ کوت و شهرواڵه جوانخاسهکهش که یهکشهمانی پهی کلیسای کهرێشانه کهردێش وهرش و لوا پهی لێبهرهو یانهو فورمینا داسای و چیروو بانجێڵهکهێشاوه مدرارهو و به تهنیایی گهرهکش بێ ئا ئاههنگه واڵسێ که پهی ئادێ وهشش کهردێ بێ پێسهو جارانی بدهونه پهیش. ئاههنگیه که جه توولوو یهرێ ساڵانه رهمزوو ئاگادار کهردهی بهینوو ههردویشا بێ. ههمزهمان که ئاههنگهکێ دێنه چیروو لچاوه شێعرهکاش پهی وێش وانێوه. جه ئاوهو ههرسهو چهماش ویولۆنهکه تهڕ بیهبێ. ئهننه به ئیحساسوه ویولۆن دێنه که ههر جه نۆته ئهوهڵیهکانه تووتهکاو خیابانهکهی دهسشا کهرد به نووزه نووز و دماتر ئا نووزانه یاوای به گردوو شاری و نووزه نووز شارهکهش گێرتهره. وهره وهره پا جادووه که مووسێقیاکێ بێش گرد ئارامێ بیێوه و واڵسهکه به بێدهنگیێوی مافهوقی تهبێعی دماییش ئاما. بهرهو بانجێڵهکهی واز نهوی. هیچ کهس سهرهش بهرناورد جه دهلاقهکێوه. حهتا جه نگابانوو شهوێچ خهبهریه نهوی که مهعموولهن به ژنیهی ئاههنگهکاو چیروو بانجێڵهکهی به چراویهوه وێش یاونێ و تا ئاخرین نوت لهزهت بهرێ. ژهنیهی ویۆلۆنی پهی فلورێنتینا ئارسیا جۆرێو بێ که واچێنی شێتانشا جه وجوودشهنه بهر ئاردهن چوون وهختێو ویولۆنهکهش نیاوه دلێ سنوقهکهیش و چا خیابانه مهردهنه بێ ئانهیه بدیهو ئهودماوه سهرهش وستهره و دووروه بێ و ئیتر ئیحساسش نهکهرد قهرارهن روی دمایین ئاگهیه جیا بازۆ، پاسه زانێ ساڵهای ساڵ چێوهڵتهر ئاگهشه جیا ئاستهن. ئاویچ به جۆریه که هیچ وهخت ئهوه ئامایش نیهن.
تا ئاوهخته بیندهر سهفهرش نهکهرده بێ. سنوقیهش پهنه بێ که لیباسهکاش چهنه بێنێ و ههرپاسه بریه کتێب داستانێ وینهداری که مانگانێ سانێشا و وێش به مقوا بهرگشا گێرێ و ئهننه دهس به دهسش پهنه کهردێبێنی و وهرقهکاش دایبێنێوه شیوه بیهبێنی. ویولۆنهکهش نارده بێ چهنی وێش چوون سههمێوه گهورهش بێ جه بهدبهختیش. وهلێ ئهداش مهجبوورش کهرده بێ کهلووپهلوو ئهوهحهسیا و سهفهریه دهردوارده و عادی بهرۆ تهکوو وێش. ئی کهلووپهلانه سهنگا، مهلافه، کاسهو گمێزی و تۆڕییوه مێشوولهگیر بێنێ. گردوو ئی چێوانه پیچیایبێنێ به تۆشهبهریهوه و جه دوه لاوه گریش دایبێ و ئهگهر گهرهکش بیایا تاوێ کهروش شانهشهره یا دارێوهره. فلورێنتینا ئارسیا حهز نهکهرێ ئانایچه بهرۆ تهکوو وێش چوون پاسه ویر کهرێوه زیاوێنێ و لازمش نیهنی و کابینوو کهشتیهکهی مۆجهههزهن ولێ ههر جه ئهوهڵ شهوهنه مهجبوور بی جه ئاوهز و دڵسۆزی و دووروینی ئهدایش دهس وهشی کهرۆ. سهفهر دهسش پهنه کهرد. فلورێنتینا ئارسیا گردوو سهختیهکاو سهفهرهکهیش پێسهو تهوهنێ تهحهمۆڵ کهردێ. سهبرێوه که ههمیشه ئهداش و رهفێقهکانش نگهران کهرده بێ. وێش نهدێ نیشانه هیچ کهسی. تهماشاو ئاوێ کهرێ. تهماشا تمساحهکا کهرێ قهراخوو ڕۆخانهینه کێشیایبێنێ و لهمهو وهرهتاوێ کهرێنی. دهسهو کهرگه ماساووهرهکا وینێنه که به تهرسیوه جه سهروو گۆمهکانه باڵێ گێرێنێوه. تهماش گواندارهکا کهرێ که به گوانه گهورهکاشاوه شوت دێنی به بهچکهکاشا و موسافرهکایچ سهرهشا سڕ مهنه بێ. ههر پاس چێوهایێ فرێ چانیشا لاشهو ئینسانا که سهروو ئاوهو ڕۆخانهکانه واشا کهرده بێ و بیهبێنێ به تۆپه لاسیکێنێ. مهعلووم نهبێ به بۆنهو وهباوه مهردێبێنی یا جه جهنگهنه شههیدێ بیهبێنی.
پاسه لوێ پهیش ههر مهسهلیه چه خاس و چه خراو رهبتش ههن به فرمینا داسایوه. شهوانه وهختێو کهشتیهکه مدرێ و فرهی جه موسافرهکا بێ تاقهتینه سهروو عهرشهو کهشتیهکهیوه ئامهو لوا کهرێنێ، ئاد جه ساڵۆنهو غهزا وهرینه چیروو شۆڵهو چراوه مووشینێنه تهماشاو رۆمانه عهکسدار و موبتهزهڵهکا کهرینه که گردیشاش حفز کهردێ بێنێ و چهمێش نیایانێ یۆره ئهوهڵ تا ئاخهر ئینێوه وهروو چهماش. چراوه نههاروهری تهنیا چراویه بێ که تا سۆح ڕۆشنه بێ. وهختوو ئهوهوهنهی ئا داستانه ماتهمبارانه که فره جارێ وهنهیبێنێشوه، شهخسیهته خیاڵیهکاو داستانهکا لابهرێ و ئا کهسانه که شناسێ نیێشا یاگێشا و حاڵهتیه جادوویی دێ پهنهشا. تهبعهن پهی وێش و فرمینای، نهقشوو ئا عێشقه نامومکێنانهو بێ سهبووریانا گێریێنێ نهزهره. بڕیه شهوێ نامێ مهتهمبارێ و پهر جه دڵتهنگێ نووسێنه پهیش و دماتهر دڕێشا و وزێشا دلێ ئاوهو ڕۆخانهکا. ئهپیسه ڕوهکاش بهرێ سهر. گاههن نهقشوو شازادیه ئارامی گهمه کهرێ و گاههن نهقشوو نهجیب زادیه عاشق و نهتهرسی. بریه جارێچ نهقشهکهو وێش دێ به وێش: عاشقیه جه حاڵوو فهرامووشینه که سهرتاپاو لاشهیش گڕش گێرتهن. وهختیه ههوا فێنک کهرێ لوێ پهی سهروو عهرشهو کهشتیهکهی و سهروو سهندهڵیێوه وهنۆزیه دێ.
شهویهشا زووتهر جه جارا ئهوهوهنهیش تهمامنا بێ و بێلهشانه لوای لوێ پهی دهسبهئاوی. لاو ئوتاقوو نههاروهریهکهینه رهد بێنه، بهریه واز بێ و دهسێوه پێسهو چنگۆڵاو واشیه زلی قۆڵهکهش گێرت و کێشاش دلێ کابینهکهی و بهرهکهش داپوه. جه تاریکایینه تهنیا تاواش لاشهو ژهنێوه حێس کهرۆ که ئارهقیه گهرمش پوهوه بێ. کهوت سهروو تهختهکهی و بێ مۆقهدهمه و هیچ تعارفیه ئهوهلین نزیکی وێش چنی ژهنیه تهجرۆبه کهرد. ههردویشا مانیا و نیمه گیان کهوتێ دلێ هاڵیگایه که بنهش نهوێ و چهنهش بوهو مهیگوی(ماساوی) ئێ لووته. کارهکاشا تهمامیا ژهنهکێ ساتیه مهنهرهو و دماتهر واتش: ئیسه بله و ههرچی چیوهن فهرامووش کهره. پاسه بزانه چێویهت نهدیهن و کارێوهت نهکهردهن. ئی ههرمانێ پاسه به گورتاو ئهنجام دریا که نهکریێ واچێ جه روه بێ تاقهتی و کتووپڕێوه ئی کاره کریان بهڵکوو بێ گۆمان نهخشیهش پهی مجیا بیهن. ئی ئیتمینانه ئیفتخاردارێ فلورێنتینا ئارسیاش نگهران کهرد. چوون جه ئهوجوو لهزهتینه به مهسهلیه یاوا بێ که نهتاوێ باوڕش کهرۆ و حهتا لاو وێچشوه واچۆشوه و واوهیش کهرۆوه. ئاد پانهیه یاوابێ که شههوهتی ههقهتینی ئهچامنه متاوۆ یاگهگیروو عێشقی ناههقهتینوو فرمینا داسای بۆنه. ههر کاموو ئیمه جه سلوولهایه ویژێ وهشێ بیهنمێ و ئا سلوولانه که به مهنزووریه خاس، باش و ناباش، ئیرادی و جهبری ئیستفادهشا چهنه نمهکریهو، بانێ به خاک و پهی ئهبهدی جه بهین ملانێ. لوا شۆنهو ئا ژهنه دهس درێش کهرێره تا شایهد چارهوو بهدبهختی وێش دلێ ئا غهرهیزهو یووزپهڵهنگێشهنه بێزۆوه. بهڵام نێستهشوه. ههرچیه فرهتهر گێڵا جه واقێعیهتی فرهتهر دووروه بێ. ئا کابینه که دلێشهنه معاشقهشا کهردهبێ بهرهکهش تهقیا بێ به بهرهو کابینیهتهریوه و مهعلووم نهبی دهقێق کامشانه و ههرپاسه جه یۆ جه کابینهکانه چوار ژهنێ بێنی و نهزانێ کامهشانه. ئیحتماڵش دا ژهنیهنه به نامێ روزئالبا که کوڕیه گولانه باوشێشوه بێ. بهڵام یهقینیش نهوێ ئاده بۆ. روی دمایین دهسیه جه ژهنهکا جه کهشتیهکهنه پیادێ بیێ و کاریهش کهرد که جه روهایێ وهڵتهرینه زاتش نهبیهبێ. دهسش شهکناوه پهی روزئالبای و هامراکاش و ئادهیچ فره وێمانه جوابش داوه. ئهننه داخه لوا دڵشوه که نهزانێ چێش کهرۆ. ئهفسووش وارد پهیچێ دێر شههامهتش پیوا کهردهن. کهمیه دماتهر دیا پهیشا که جه قهراخوو دهرهکهیره لوێنی و ئهننه دوورێوه بێێ که وهرهچهماشوه مرۆچێ کهرێنیێوه و خهریک بێ پهی ئهبهدێ جه وهروو چهماشوه مهحفێوه بێنێ. ئیحساسش کهرد چی دنیاینه تهنیا مهنهنوه و یادوو فرمینا داسای که چی چننه روه دمایینانه مڵاسهش گێرته بێ به چننه مهرگینهکاشوه واوهی سهرش واز کهردوه.
دڵنیا بێ شهمهی ئایهنده فرمینا به زهماونێوه گهرم و گهورێوه پا منیهو یانهو شوی و ئاد که به قهوۆ دنیای ئادهش وهش گهرهکه بێ و تا ئاخروو عهمریچ ههر وهشش گهرهکهنه نمهتاونه و ههقش نیهن گیانوو وێش فهداش بکهرۆ. حهسادهت که تا ئاوهخته به شێوهو ههرسا جه دڵشوه ئێ بهروه گردوو لاشهیش گێرتهره. جه خودای ڵاڵیاوه ههوره ترێشقهو عهداڵهتوو خودای بدهو ملوو سهرهو فرمینایره. ئهرێ، رێک ئاوهخته که خهریکهنه قهسهموو عێشق و ئیتاعهتی پهی کابرایهتهری مارۆ سهروو زوانی. چوون به بۆنهو پرستیژ و باووو ئیجتماعیوه شووش پهنه کهرێ. جه ویروهکهردهی زهماوندهو کناچێوه که مهشیایا تهنیا دهسگیرانهو ئادی بیایا و نه هیچ کهسێوتهر کارێوهش پهنه ئاما بێ چهقوهت دایانه ونیش نهگنێ زهمین. جهباره و پهی فرمینای خهیاڵێ ناوهشێ کهرێوه و لای نهرێنێ وجوودیش گنێ ههرمانه. وینێنهش کهوتێنه سهروو کاشیهکاه کلیساکێ و داریاینهوه و دهسیه گۆڵێ ئیناینێ دهسشوه و پهرێ بیهنێ جه تۆزێو و گهڵاو بههار نارنجهکا پرووسقیان و تۆڕی سهروو سهرهیش کیشیان سهروو ئا مجهسهماره که جه نمازخانهکهنه کریاینێ خاک. وهلێ وهختیه جه ویرشهنه ئینتقامش چهنه گێرته و دڵش سۆکنایش ئاما ئهچا گرده قینێ وێشه خهجاڵهتش کێشا و پهشیمانوه بێ و لای ئهرێنێ وجوودیش گنێ ههرمانه و فرمینا داسای وینێ ههناسه مهکێشۆ و بێ مهحهلانه بهڵام زرکوو زینه جه سهروو زهمینیوه هۆرمێزۆوه پای. نه. ئاد نهتاوێ دنیای بێ ئادێ بوینۆنه. واردهو وتهیش نهوێ. ئهگهر جاروو بار سهروو مێزێوه نیشێره تا تیکهیوه نان بوهرۆ تهنیا به بۆنهو ئانهیوه بی ئهجیێش فرمینا داسا ئینا لاشهنه و یا پهی ئانهیه حالیش کهرۆ به بۆنهو ئادێوه نیهن ئیعتێسابوو غهزایش کهردهن. ئهغڵهب پاسه دڵوهشی وێش دێوه که فرمینا داسا جه سهروهشی جهژنهو زهماوندێنه و جه شهوه تهماویهکاو مانگهو ههنگوێنیشهنه، یهک سات، ئهرێ تهنیا یهک سات ئهگهر به بۆنهدو عهزاب ویژدانیشوه بیهن گنۆوه ویروو تاپۆ مهعشووقهکهیش که ئهپا جۆره ئیهانهت یا ههتکێ حورمهتش کهردهن . ئاوهخته ئا گردوو جهژن و شادیه بێ به زههروو ماریش.
ههواڵش یاوا پهنه فرمینا شووش کهردهن و لواینه روه ئورووپا. ئینه ئومیدش دا پهنه گاههس پی جۆره بتاوۆ ئادێ فهرامووش بکهرۆ. چا وهختهنه بێ سمێڵێ چهخماخیش نیای و جه ههردوی لاوه چهورش کهردێ. به جوریه که تا ئاخروو عهمریش ئا سمێڵاشه ئاستێوه و نهتاشایش. ژیواو وێش فارا. نهخشهش ئانه بێ به چێوهایهتهری ئی عێشقهیه جه هۆش بهرۆوه و چێوهایهتهری بنیهو یاگێش بهڵام ئی نهخشه ئادش وست دلێ رایێوه که چهمهڕاییش نهکهرده بێ. بوهو فرمینای جه یاد و دهماخشهنه کهم کهم لاشێنه . راو وێش جه زیندهگینه گم کهردێ بێ. نهزانێ جه کام لاوه ئیدامهش بدهو. ههر شهویه جه بهغهڵهو ژهنیهن و کناچیهنه بێ بهڵام دڵش سوکنایش نهینه. یۆ چا ژهنانه بێوهژهنیه بێ به نامێ ناسارت-ێ. ههمیشه لاشوه بێ. ئاده ئهوهڵین عێشقوو فلورێنتینا ئارسیای بێ. به جیاتی ئانهیه پاجۆره که ئهدایش حهز کهرێ بانه ژهن و شوو، ههردویشا ئی ههرمانێ و رابێته دهردهش واردێ که دانه دانه و به تهنیایی پا بنیا دلێ دنیایێ و تهجرۆبهشا فرهتهر بۆ. فلورێنتینا ئارسیا خسڵهتهایهش جه وێشهنه پهروهرده کهردێ که جه پیایه پێسهو ئادی بهدوور بێ. پیایه کهم قسه و خهجاڵهتی و ناشیرین که فره بێتام جلێ کهرێنه و پێسهو پیرهپیایا جلێ کهرێ وهر. بهڵام دوێ ویژهگیێش بێنی. یۆشا ئانه بێ چهمێش تێژێ بێنێ و دهرلاد ژهنێوه که ماتڵش بێ نیشانێش کهرێ و یاوێ پهنهش حهتا ئهگهر دلێ مهخلۆقیه فرهیچهنه بیایا. پی گردهیوه فره به ئارامی پا نیێ وهروه و لوی پهی لایشا چوون ئیحساس کهرێ هیچ چێویه پسهو جواو دریای و بێ مهحهلی کهردهی ژهنا و کناچا شهرم ئاوهر و سوکانه نیهن. ئیمتازیهتهرش ئانه بێ ژهنهکا فهورهن وجوودشهنه پیایه وینێنێ که گۆشهگیر و فره پهنهوازیش ههن به عێشقی. پسهو سواڵکهروو سهروو کۆڵانێ، کهم تهوهقوع بێ پێسهو تووتهی شهق وارده. ژهنهکا بێ ویانێ و زهحمهتێوه خاس تهسلیمێش بێنێ. تهنیا حهز کهرێنێ ویژدانشا ئارام بۆ و دهرحهقشهنه لوتفیهشا کهرده بۆ. ئا ئیمتیازانه تهنیا چهکێ ئادی بێنێ و پهنهشا نهبهردهایه تاریخی و کهس نهزانانێش ئهنجام داێبێنێ. نامێ ئا ژهنانه وهره وهره جه دلێ دهفتهریه وردینه یاداشت کهرێ. عێنوانوو یاداشتهکه یا ویروزهکهیش یهک واچێ بێ: ژهنهکا. ئهوهڵین ویروزش جهبارهو ناسارتهی بێوهژهنێوه بێ. پهنجا ساڵێ دماتهر وهختیه فرمینا داسا ئهچا پهته مۆقهدهسێ (ئیزدواج چنی دوکتور خوونالی) نهجاتش بی و شوهکهش مهردهو و نهجاتش بێ دهسشوه، ئاد حدوودهن بیسوو پهنج دهفتهرێ یاداشت یا ویروزێش بێنێ که نامێ ششسهدوو بیسوو دوێ عێشقێش(ژهنی) چهنه نووسیای بێنێ . ئهڵبهته ئاد ماجهرههایهتهریش تهجرۆبه کهردێ بێنێ. بهسهرئاماهایه فره زوو ویهر که ئیژایی و ئهرزشوو نووسیهیشا نهبیهبێ.
ساڵهای ساڵ که چا زهمانیه گوزهریا و دماو مهرگوو دوکتور خوونالی ئاد فرمیناش دهعوهت کهردێ بێ پهی پیادهرهوی و واردهی قاوهیه و چاگهنه داواش جه فرمینای کهرد شووش پهنه کهرۆ. فلورێنتینا ئارسیا به ئیفتێخاروو فرمینایوه و پهی بهرز گێرتهی ئهرزێشوو عێشقهکهیشا کهشتیێوهش ئیجاره کهرده بێ و و پهرچهمیهش هۆردا بێ و جه دلێشهنه چنی فورمینای نێشتێره. ناخوداو کهشتیهکهی گێچ بیهبێ نهزانێ چهنێ نهجاتش بۆ دهسشاوه. وهروو وێشوه لهو و لهحف دێ. فلورێنتینا ئارسیا بێ ئانهیه لهخشیه به ئهو وێش گردوو قسهکاو ناخوودایش ژنهوتێ و جه دهلاقهکێنه تهماشایهو بهریش کهرد. دهزگاو سهنجنای واکهیش دی. ئاسمانی ساف و بێ ههوروو مانگهو دسامبریش دی. ئاوێوهش دیه که کریێ ته ئهبهد سهرشوه کشتی خولنیوه.
واتش : مهگنمێ را، مهلمێ و مهگێڵمێوه.
فرمینا داسا مووچرکیه ئامێ لاشهشهره. ئا دهنگه ئهوسایینشه ژنی، ههر ئانه که حهزرهتهو عیسای نوورانیش کهرده بێ. دیا پهی ناخودای. چارهنووسشا دهسوو ئادیوه بێ. وهلێ ناخودا ئادهش نهدیه. ناخودا جه قۆدرهتوو ئیلهاموو فلورێنتینا ئارسیای مات مهنه بی.
فرمینا پهنهش وات: ههقهتیتهن؟
فلورێنتینا ئارسیا واتش: چا وهختهو که ئامانا به دنیا، بیندهر کهلیمیهم ناوردێنه سهروو زوانیم که به ههقهتی نهبیه بۆ.
ناخودا دیا به فرمینا داساێ و دیش برژانگهکاش ئهوهڵین وهربهو زمسانیهشا نیشتێنه پوه. دماتهر چهمش وست پهی فلورێنتینا ئارسیای، پهی ئا ههیبهته نهمێریاییشه، پهی ئا عێشقه شههامهت دارهیشه. ئاقیبهت پی نهتیجهیه یاوا ئانه زیندهگین که جاودانهن نهک مهردهی.
چهنهش پهرسا: وهلێ تۆ فکر مهکهری ئیمه تا کهی متاومێ پی ئامای و لوایه ئیدامه بدهیمێ؟
فلورێنتینا ئارسیا جواوو ئا داپهرسێشه ئاماده بێ. پهنجاو یهرێ ساڵێ و حهفت مانگێ و یانزه شهو روێ بێ که ئا جوابشه ئاماده بێ.
واتش: تا ئاخروو عهمری!
**********
دمانووسیا:
عێشق جه زهمانهو وهباینه یۆ جه پرشهدارتهرین بهرویرهکاو گابریل گارسیا مارکێزی بهرهندهو خهڵاتوو نۆبێلوو ئهدهبیاتین. ڕۆمانیه جهزاب و ویرهۆرخزن که رازهو جاودانهو نویسهری جه دنیاو ئهدهب و هونهرینه ئاشکرا مهکهرۆ.
**********
سهرچهمه:
((عشق در زمان وبا))، گابریل گارسیا مارکێز، هۆرگێڵنای: بههمهن فهرزانه، وڵاوکهرهوهو قهقنووسی، تاران، 1386 ڕۆجیاری.
شنبه، خرداد ۲۸، ۱۳۹۰
زوانی ئاڵمانی و فهلسهفهو هێگێلی
ئانیشانه نزیکێشا ههن به دنیاو ئهندیشهی و فهلسهفهیوه مزانانه کشوهروو ئاڵمانی چڵهپۆپهو فهلسهفهین و زوانی ئاڵمانی یۆ جه قهویتهرین زوانهکان جه ویهروو ویر و ئهندیشهینه. به راوینوو فرهی جه ویرمهندا ئهگهر کهسێو گهرهکش بۆ به شێویه قووڵ جه فهلسهفهی حالی بۆنه و بلۆ پهی بنهجۆگهکهیش مهشیۆ ئاڵمانی فێر بۆنه. چی ویهرهنه داپهرسێوه مهترهحه بۆنه. ئایا تهنیا زوانی ئاڵمانی قابلیهتوو ئانهیشه ههن فهلسهفهوهرزی کهرۆ و پهنهش وهنهوهی فهلسهفی ئهنجام دریهو؟ ئهو زوانهکاتهری چیش. ئایا قابلیهتشا نیهن؟ قسرێنێ؟ خۆ ئیسه (ساڵهو 2011 میلادی) زوانی ئینگلیسی جه لهحازوو واچاوه و وهرپانیوه نسبهت به زوانی ئاڵمانی ههن پله و پایهیه سهرتهروه. ئایا ئینگلیسی تهوانوو ئانهیشه نیهن جه ویهروو فهلسهفه و تهفهکۆرینه قابلیهتوو وێش برمانۆ؟ به وهرچهم گێرتهی پهیلواو زوانشناسهکا جه سهرچهمهنه و بنهڕانه هیچ زوانیه نسبهت به زوانیهتهر سهرتهر یا وارتهر نیهن. زوان پێسهو ههر پهدیدهیوه تهبێعی و ئینسانی چێوێوی تارهیخین و جه وهرهو تاریخینه وهش بیهن و به پاو شهرایهتوو ههر مهنتهقه، جامێعه و فهرههنگێوه که ئینا دهور و بهرشهنه و دلێشنه هۆرگێروو مانا و مهفهوومێوه تایبهت به وێشن. به پاو نیازا واچێ تازێ وهش مهکریاینێ و مهتاشیانێ. زوانیچ پێسهو ئاگاهی تهنیا جه نیاز و پهنهواز بیهو ئیرتێباتی چنی یوتهرانی بهوجوود مهینه. ههر یاگێوهنه رابتێوه بۆنه زوانیچ بیهیش ههن. ئاڵمانیچ جه ئهوهڵوو وهش بیهیشوه زوانوو فهلسهفهی نهبیهن. وهڵێ سهرهۆردای فیلسووفه گهورهکاو ئاڵمانی، ئاڵمانی زوانیه ساده و عادی مهردموو مهحاڵه جۆراجۆرهکاو وهڵاتوو ئاڵمانی بیهن که پێسهو ههر زوانیهتهری مهردم جه ژیوای روانهشانه بهکارشا بهردهن. ئاچێوه بیهن به نوونگهو ئانهیه ئاڵمانی بۆ به زوانوو فهلسهفهی: تهڵاش و ههرمانهو ئاڵمانیهکان. مارکس فیلسووف و جامێعهشناسی ئاڵمانی جملێوه مهشهوورهش ههنه: ئانه ئاگاهی نیهن که ژیوای تهعین مهکهرۆ بهڵکووم ژیواین که ئاگاهی تهعین مهکهرۆ. ئهڵبهت چیگهنه پێسهو ههر رهوتێوه پوویای ئیرتێبات دوه تهرهفهن و ههرکام تهسیر منیاره سهروو ئهوتهریوه. بهڵام جه ئهوهڵوه مهبنا واقێعیهت و ئینسانێ زینێنێ و ئاگاهی دماو ژیوای ئینسانهکا درۆس بۆنه. زوانیچ بهرویروو جامیعهی ئینسانین. ویر و واچی جامێعهیوه که شێوهو تهولیدیش ههن سهروو شانهو گاواوه فهرقش ههن چهنی ویر و واچاو جامێعهیوه که شێوهو تهولیدیش وابهستهن به ماشینیوه. شێوهو ژیوای ههر جامێعهیه دلێ زوان و فهرههنگ و ئاداب و روسووموومیشهنه ڕهنگ مدهونهوه. باسهکهی بهرمێوه سهروو زوانی ئاڵمانی. یۆ جه گهورهتهین فیلسووفهکاو دنیای و ئاڵمانی: گێئۆرگ ویلێهلێم هێگێلهن (پێوابیه جه ساڵهو 1770 میلادی- مهرگ 1831 میلادی). هێگێل چڵهپۆپهو فهلسهفهو وهرنیشتین. ئاد جه مهنتهقهو ئیشتوتکارتوو ئاڵمانینه ئامان به دنیا و ههرچا گهوره بیهن و ژیوان و زوانش، زوانی ئاڵمانی تایبهتوو ئا مهنتهقهیه بیهن. دلێ دنیاو فهلسهفهینه هێگێل فهلسهفیه پیچیده و سهختش ههن به جۆرێو دماو دوهسهو ساڵا جه مهرگیش ههڵای هۆرگێڵنای برێو جه بهرویرهکاش به ئهو زوانه گهورهکاو دنیا چانیشانه ئینگلیسی و فهرانسهیی فرهو کهساش رازی نهکهردهن و ماچا هۆرگێڵیاکا قهرهتێنی. هیگێل کاریهش کهردهن به زوانی ئاڵمانی که وێش جه جملێوهنه به باشی بهیانش کهرۆ: من زوانی ئاڵمانیم فێروو فهلسهفهی کهرد. به بۆنهو گهورهیی زوانی ئاڵمانیوه نیهن غهیرێ ئاڵمانیهکا مهجبوورێنێ ئاڵمانی فێرێ بانێ تا جه فهلسهفهی خاس بیاوانه. نوونگهش ئانهنه فیلسووفه ئاڵمانیهکا و چیگهنه هێگێل پهی وهش کهردهی و ئهرهمهرزنای و بهیان کهردهوو فهلسهفهو وێش جه واچێ و دهستهواچهکاو مهنتهقهو وێش و زوانوو مهحاڵوو وێش (ئیشتوتکارت) ئیستێفادهش کهردهن و ههر کهس گهرهکش بۆ وێراس جه یاوگهو هێگێلی بیاوۆنه پهنهوازهن باری مانایی و مهفهوومی واچهکاش پاجۆره که چا مهنتهقهنه باو بیهن فێر بۆنه. پێسهو نیموتاری ئاد دلێ فهلسهفهیشهنه جمڵێوه ئهژناسیاش ههنه: بایهقوشی(کهکڵهوان) مینوروا دماو وهرنیشتهینه باڵێ مهگێرۆوه!. دیای مهردمی و سهرنجشا پهی بایهقوشی پێسهو پهلهوهریه، جه وهڵاتهکاو دنیاینه و حهتا جه دوێ مهنتهقێ نزیک به یۆوی فره فهرقش ههن. جه یاگێوهنه بایهقوش سهمبول و نیشانێ ژیری و ئهقلین و جه یاگیهتهرینه سهمبولوو بهدیۆمنی و وهی شوومین. کهسێۆ چی جملێ هێگێلیه خاس حاڵی بۆنه که بزانۆنه جه زوانی ئاڵمانینه و ئادیچ ئاڵمانی لههجهو ئیشتوتکارتی بایهقوش جه مانا و مهفهوومیهش ههن و نیشانهو چێشین. ئینه چێوێو وردین تا بیاوۆ به واچههایهتهری که فرهشا ماناکاشا متافیزیکی و زێهنیێنێ و فامایشا تهلاشێوه فرهش گهرهکهن. ئهگهر هێگێل ئاڵمانی زوان نهبیایا و جه مهنتهقهو ئیشتوتکارتینه نامایا به دنیا و چاگهنه گهوره نهبیایا قهتعهن فرهی جه واچهکاش و دهسهواچهکاش جۆرێوتهر بێنێ و بهیان و شهرحهوو فهلسهفهو وێش به شێوازیهتهر ئهنجام دێنه. گهرهکم نیهن واچوو زوانی ئاڵمانی جه لاحازوو قابلیهتیوه هیچ تۆفیرش نیهن مهسهلهن چنی زوانی هۆرامی و یا تا زهمانهو هێگێلی زوانیه ساده و فهقیر بیهن و فهلسهفهش پهنه نهوانیان. ئانهیه مزانوو و قهبووڵمهن تا وهڵێ ئامای هێگێلی زوانی ئاڵمانی ههرمانهی فریش سهروه کریاینهو فهلسهفهوهرزیش کهردهن و فیلسووفێ گهورێش چهنه هۆرێستێنێ و تهلاشی فرهشا پهی کێشان و بهردهنشا وهڵێوه. بهڵام به پاو قسێ خۆدوو هێگێلی نمهبۆ ئانهیه وهرچهم نهگێرمێ لێره، زانایی، ئاوهز و تهقالاو هێگێلی زوانی ئاڵمانیش یاونا به سهرقهلوو فهلسهفهی و تا رادهیوه که وێش ماچۆ زوانی ئاڵمانیم فێروو فهلسهفهی کهرد. ئهگهر واچهرێ ههر زوانیه فهرههنگ، سیاسهت، ئیقتێساد و ئهندیشهشا قهوی بۆ و تهلاش و ههرمانهی فرهتهر کهرا، ویر و قابلیهتوو زوانهکهیشا بهرزتهر بۆنهوه و ئهگهر چهپوانهش بۆ فکر و زوانهکهشا کز و بێ سهمهر گنۆ. پهس ئهگهر ئی فهرزهیه قهبووڵ کهرمێ به تهسامۆح و ڕهواداریوه متاومێ واچمێ: ئانه زوانی ئاڵمانی نهبێ که هێگێلش کهرد به فیلسووفێوه گهوره بهڵکوو ئانه گهورهیی هێگێلی بێ زوانی ئاڵمانیش جه ویهروو فهلسهفهینه یاونا به چڵهپۆپه وێش!
سهرچهمهکا:
1. فلسفه هگل، و. ت. ستیس، ترجمه: حمید عنایت، تهران. 1381. انتشارات امیرکبیر.
2. لودیک فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی، کارل مارکس، ترجمه: پرویز بابایی، تهران، 1380، نشر چشمه.
واچهنامه:
چڵهپۆپه: کمال، اوج *** بنهجۆگه: سرچشمه *** وهنهوهی: خوانش *** وهره: گذر، مسیر، *** تاشیای: درست کردن، ساختن *** نوونگه: دلیل *** نیموتار: نمونه، مسال *** بایهقوشی: کهکڵهوان، جغد *** سهرقهل: اوج، بالا ***ڕهواداری: تولێرێنس، مدارا، سخت نگرفتن، نسبی اندیشی.
دوشنبه، خرداد ۰۹، ۱۳۹۰
بهشێۆ جه نامهیوه هینهو ئی ڕوانه (1)
... رهنگه ههرچی چێوهن جه وێرهگاو ئا پهنجشهمهیوه دهسش پهنهکهرد که دلێ کافه وردیهکهو خیابانوو ههشتینه نشتێبێنمێره و قسێ نهکهرێنمێ و دیای دیێنمێ پهی ئاسمانی و خهریک بێ تاریکایی، تاریکنێره و پاسه خهیاڵ کهرێنمێوه ههرچی چێوهن جه پهنجشهمهی وهڵینوه شروع بی و ئاسمان ساف بێ و ههور نهوێ و وهرهتاو بێ و قهدهمێ دێنمێنه و خهیاڵ کهرێنمێ ههنمێ وهرهو ویهروو ژیواینه و خهیاڵ نهکهرێنمی ژیوای چێوێوتهرا و دڵما پا کافه وردیهیه وهش بێ و بوهو وهشوو قههوهکهیش جه سهروو کۆڵانێوه ئێنهو و پیچیێ دلێ ههوایره و یاوێ لاو ئێمه هۆشوو حهواسما بهرێ و دنیا وهروو چهماماوه ڕۆشنتهره بێ خهیاڵ کهرێنمێ ژیوای یانی ههر ئی ڕؤشناییه و خهیاڵ نهکهرێمێ ههوا مهتاوۆ ڕۆشنتهر بۆ چانهیه که بێ و کۆڵانهکا وهشبۆتهرێ با چانهیه که بێنێ و ئێمهیچ چانهیه فرهتهر وهشبهختهرێ بیمێ که بێنمێ و جه ویروو ئا فنجانوو قههوهینه بێنمێ که ئهوپهروو وهشبهختی بێ و خهیاڵ کهرێنمێ ئی گردوو وهشبهختیه چا پهنجشهمهنه دهسش پهنهکهرد و دلێ ئا کافه وردیهو خیابانوو ههشتینه نشتێبێنمێره و جه ویرم نمهی ئهوهڵ ڕا تۆ دیای یا دیاکهو من بێ دلێ ههواینه خۆلێش واردێ و یاوا لاو چهمهکاو تۆ که شادێ نهوێنێ و ماتێبێنی و رهنگهشا وهشهبێ و جه ویرم مهی گۆشهو مێزهکهیم جیا ئاست و خهیاڵ کهرێنا ئی مێزوو پاڵوو دهلاقێ خاستهرین یاگێنه پهی ژیوای و وهشبهختی و وهشبهختی ههن قهراخوو دهلاقهکێنه و قسێ کهرێنمی و قههوه وهرێنمێ و دووکهڵ کهرێنمێ و ئاسمانوو زهمینی چهسپنێنمێ به یۆوهو و خهیاڵ کهرێنمێ ئی وهش بهختیه مهشیۆ دهیمێش نیشانهو ئا کهسانه که ههنێ بهروو کافهکهینهو ئی کافه وردیهو خیابانوو ههشتیه بی به وهشتهرین یاگێ دنیای و رووناکتهرین یاگێ شاری و خهیاڵما کهرد بهشهرهکا کۆرێنێ ئی گرده زهریفی و ئی گرده رووناکیه نمهوینا و لایێوه نمهدانهو سهرێوه نمهدانێ ئهو ئی سهرچهمهو زهرافهتوو نوورهیهو و خهیاڵ کهرێنمێ که عشق تهمامیش نمهینهو جه گرد یاگێوهنه بیهیش ههن و سێوهرش/ سهیێش ههن سهروو سهرهو گردوو ئا کهساوه که جه ڕۆیێوی وارانینه چهتره نمهگێرا دهسوه و خهیاڵ مهکهرا ئینه وارانوو وهش بهختین و خهیاڵ نمهکهرا حوکموو ههمیشهیی عشقی نهکریایین و جیا ئاستهین و پڕاین و لواین و مهحفوه بیهین و خهیاڵ کهریێنمێ گردوو دنیای فاڵوو ئی فنجانانه به ههقهتی مزانۆ و ئی گرده وهشیه که ههن فنجانهکانه و قۆروانوو سهواقهو چهماما بۆنه ڕۆێو بۆ به نهسیبما و ئایهنده ههر ئا نوورهنه ئینا جه فنجانهکهنه و ههر ئا بهرقهنه ئینا چهمهکامانه و خهیاڵ کهرێنمێ ئاسمان ههمیشه سافهن و ههورش نیهن و وهرهتاوهن و گۆش نهدێنمێ پا ههورایچه ئاسمانوه بێنی و دڵما به وهرهتاوی وهش بێ که پهشتهو ههوریوه بێ و پا ئاسمانه سافهیه که دماو ههورهکا وینینیش و پا ههوا فهرهحبهخشهیه که چهنهش ههناسه کێشێنی و چهمێ بینینه و خهیاڵ کهری ههرچی چێوهن رووبهران و خهیاڵ نهکهرێنی وێرهگایێوی پهنجشهمهی ههن راوه و نوور و رووناکی بۆنه به دووکانێوه ساده که ئیمه موهێمتهرین بهشهرهکاش و مشتهریهکاش قسێ نمهکهرمێ و پهشتهو مێزێوه که چهسپیان به دهلاقهکێره نشتێنمێره و دیای دیهیمێ پهی ئاسمانی، ئاسمانێوه که ههورهکاش فرێ بیهنێ و ههواو ئهودیموو دهلاقهکێ ئیتر ڕؤشن نیهن و خهریکهن تاریکایی، تاریکنۆره...!
سهرچهمه:
موحسن ئازهرم. نویسهر و ڕۆزنامهنگاری ئێرانی.
یکشنبه، خرداد ۰۸، ۱۳۹۰
گهشوهبیهی
ویروزهکاو عهلی شهرێعهتی وانێناوه. پهی کوڕهکهیش – ئێحسان- وهسیهت و راوێژ مهکهرۆ. شهرێعتی باسوو بهسهرئاماکاو وێش کهرۆ ئاوهخته فهرانسهنه بیهن و چنی تاوانش فهرههنگ و رۆحی ئێرانی جه وێشهنه بازۆوه و جه وهرانوهروو فهرههنگوو گهورهو وهرنیشتینه/غهربینه وێش پارێزنان. ماچۆ ئێنسان وهختێو جه وهڵاتوو وێش هۆرمهکنیهو ملۆ ڕوه غهریبی و یا تهکوو یوتهراینی جه وێ سهرتهر- ههق یا ناههق- هۆرز و نشست مهکهرۆ گاههسوو ئانهیشه ههن جه وهرانوهروو فهرههنگی ئهغیارینه تاقهت نارۆ و بتاویهۆوه و ههر فره زوو وێش بنیهوره. چا ساتانه و چا مهوقێعیهتانه ئێنسان چنی متاونه وێش پارێزنۆ؟ پهنا به چێشی بهرۆ؟ پهنا به کێ بهرۆ؟ ههر کهس وێش به چێویهره مهئاڵووچنۆ. ئا چێوه به پاو چهنیهتی ژیوای، هۆرزگا و نیشتگاو ئێنسانهکا و ههرپاسه فهرههنگهکهیشا فهرق کهرۆ.
شهرێعهتی مووچیاری کۆرهکهیش کهرۆ ئهگهر پهی درێژهو وهنهی لوا پهی وهرنیشتی مهشیۆ چێش بکهرۆ. ماچۆ تۆ ملی چاگهنه عێلمی وهڵکهوته و فهرههنگ فێر بی. بهڵام جه ویرت نهشۆ فێربیهی ئا فهرههنگیه پا مانا نیهن ههرچی چێوۆ وێتهن وزی لاوه. فێربیهی و سوودگێرتهی چێوه باشهکا و وهڵکهوتهکا تۆفیرش ههن چنی وێ نیایره. وهرنیشت فره چێوێ و کهسێ گهورێش ههنێ نه تهنیا تۆ بهڵکوو فرهو کهساشا، مات، سهرگهردان و حهیران کهردن. ئاگه خیزگاو فره ڕهوتا بیهن: رێنۆسانس، ئێنقلابی سهنعهتی و مۆدێڕنیته. سهروو شانهو غوولاوه بنهرهتش مجیان: سوقرات، ئهفلاتوون، ئهرهستوو، مونتێسکیو، دێکارت، ماکیاوێلی، رۆسۆ، دیدرۆ، وڵتر، کانت، هێگل، فیخته، کێگارد، هیووم، نیچه، گووته، شکسپیر، دانته، داوینچی، مارکس، هایدگر، داروین، فروید، یونگ، سارتر... . تۆ مهشیۆ چاگهنه بتاوینه تاقت باری و وێت گێری. شهرێعتی ماچۆ یهک چێو منش جه وهرانوهروو گردوو ئا غوولاوه نهجات دا و جه عهوهووو گردیشاوه بهرئاما. پهی تویچ گاههس ئا نوسخه دهرده بوهرۆ: کتێبوو مهسنهوی و مهعنهوی مهولهوی ڕوومی!
منیچ ههر وهخت جه ههرمانهی ڕوانێ، وانای و باس کهردهی، سهرنجدای ئی ویرچهمهو(مکتب) ئهو ویرچهمهی و ئیدئۆلۆژیه جۆراوجۆرهکا، سهرهم سهرفهراغ بۆنه. ئاوهخته که دڵ گیریان و حاڵ پهشێوهن. وهختێو به رازهو ههستی و ئێنسانی ویر مهکهریوه و نمهیاوی به ماساوهو یهقینی. چاوهختانه که ههر کهس به چێوێو دڵش وهشهن و باسش سهروه مهکهرۆ و وێش مهچهسپنۆ پۆرهش تا مانایهش پێوا کهرده بۆ پهی ژیوایش. چاگهنه که فرهی جه ئێنسانهکا بهرمهشانه جه کێبیهو و بیهو وێشا و ویلان، گرفتار و سهرگهردانێنێ. چا ساتانه که فره کهسێ پهنا بهرا به مهسی عهینی و زێهنی و وێشا جه هۆش بهراوه. چا وهخت و ناوهختانه که ئێنسانه سۆک و وردیهکا کێبیهو وێشا مهشاراوه و زاتشا نیهن دلێنهو وێشا نیشانه بدا. چا ناوهختهنه که فره کهسێ شهرافهت و ویژدان و ویهردهشا به خاترهو مانهفێعیه پهستیوه ورهشای ورهشا. چا ساعهتانه که ڕۆزگاری سپڵۆت و نهگبهت مهوزۆت گۆرهوشار و بێ حهیسیهتت مهکهرۆ... ئهچا گردوو وهختانه منیچ به وانای مهتنێوی هۆرامی، به وانای شێعرێوهو مهولهوی تاوهگۆزی و مامۆساو بێسارانی، و یا به ژنیهی دهنگوو گهڵوێوه که چهنش سیاچهمانه، گۆرانیه و لهفزێوه هۆرامی بهر مهینهو و مهیهو نه گۆشم -چه خاستهر و فره وهشتهر ئهگهر جه دهم و گهڵوهو ئازیزێوه بهر بهینه و باسوو حهدیسوو نهفسی و دڵی و عشقی و عاشقی کهرۆ- ئههوهن بوونهوه و ئێحساس مهکهروو دنیاو هینهو منهن و باڵێم گێرتێنێوه و ههنا ئاسمانهنه. چا وهختهنه ئا مهتنێ و ئا دهنگه، ئا گهڵوێ و ئا زوانه -که مهعبهدێوهن ڕۆحوو چن ههزار ساڵهو ژیوای و فهرههنگوو مێللهتێوه جهموه بیهن چهنهش- کێبیهو من مهگهشنۆوه و واشانش مهکهرۆ و سهربهرزم مهکهرۆ. ژیوای پهیم مانادار بۆنه. عێزهتوو نهفسی و شهخسیهت دهس مدهو پهنهم. گردوو سلوولهکاو لاشهیم هۆرپڕای و شادیشانه. چا ساتانه، چا ساتهنه، پهی من، ژیوای وهشتهرین چهرخوو وێش مدهونه!
هام دهردان ئامان ئهر مهندهن هۆشم/ سهدایێ وهشهن مهیۆ نه گۆشم
چمان زیڵهی زهنگ زهواری مهیۆ / زرنگهی قافڵهکهی وههاری مهیۆ
مهولهوی تاوهگۆزی
واچهنامه:
گهشه/ گهشوهبیهی: شادوه بیهی، ئاوری بڵێسهدار، گڕگێرتهی دووباره، آتش مشتعل، باد زدن ذغال برای افروختن. *** ویروز: یاداشت *** ئاڵووچیا: آویزان *** وهرنیشت: غرب *** بنیهوره: از دست بدهد *** وێ نیایره: خود را باختن *** خێزگا/ هورزگا: سر بر آوردن، مکان سر بر آوردن ***عهوهو: مقابله*** ویرچهمه: مکتب، مکاتیب فکری *** کێبیه: هویت *** ماساوهو یهقینی: ماهی یقین، مطلق، ههتاههتایی*** ویلان: آواره ***
اشتراک در:
پستها (Atom)