چهارشنبه، دی ۰۸، ۱۳۸۹

هه‌راڵه‌که‌رده‌و باخی

نمه‌زانوو چێش بێ که‌ چا چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌ی خیابانینه‌ ئیحساسوو فامیلیوی فه‌قیری ده‌سش داپه‌نه‌م. ساڵێو بێ که‌ با‌به‌م مه‌رده ‌بێ. هه‌ڵای جلێ ئازیه‌تیم وه‌ره‌نه‌ بێنێ. ئیحساسوو ته‌رسێم که‌رد... ته‌رسی جه‌ چێشی؟ نمه‌زانوو... نه‌زانێنا. شێویای بێنا. ته‌رسێنا. ته‌رسه‌و ئانه‌یه‌ که‌ با‌به‌م نیه‌ن و نیه‌نایچ جه‌ یانه‌و وێمانه‌. هه‌نا یانه‌و لالویم جه‌ شاره‌نه‌ ‌. ته‌رسێنا بێ ئیعتێنایی که‌رۆ. وه‌لێ من که‌ ته‌وه‌قوعیه‌م نه‌بێ.... ئاد چکۆ! ئیمه‌ چکۆ!... ئادیچ ئیسه‌ که‌ بابه‌م مه‌رده‌ بێ.
هه‌ر ئی ته‌رسوو له‌رزه‌، ئی ویروو خه‌یاڵه‌ کارێوه‌ش که‌رد که‌ وێم هه‌وڵ که‌روو. هه‌وڵه‌ بیانی. گه‌ره‌کم بێ هه‌رچیه‌ زووته‌ر جه‌ چه‌موو ئادی و یوته‌رانیوه‌ دوور بگنوووه‌. ده‌ورم هۆرگێرت و دووره‌وه‌ بیانی. په‌له‌په‌ل، جه‌ حاڵێوه‌نه‌ که‌ دڵم ته‌په‌ش ئی و فره‌ جه‌ وێم مه‌نێبێناره‌. باوڕ نه‌که‌رێنا، هیچ وه‌خت فکرم نه‌که‌رده‌بێوه‌ که‌ ڕۆیه‌ دووباره‌ <<ئادی>> بوینوونه‌وه‌‌. و ئه‌گه‌ر بوینوونه‌ش، پی جۆه‌ر بوینوونه‌ش... باوڕ نه‌که‌رێنا. چا ده‌ورانه‌ ته‌ژنه‌و مۆحێببه‌تی بێنا و چی دونیاینه‌ که‌سیوه‌م نه‌وێ که‌ به‌ مۆحێببه‌توه‌ ده‌سێوه‌ باڕۆ سه‌ره‌مه‌ره‌. بێژگه‌ جه‌ بابه‌یم. و ئادێچ پاجۆره‌ جیاش ئاستیمێ... ئاخر تۆفیرش هه‌ن کناچێ و کوڕ. کناچێ به‌ مۆحێبه‌تی ئیحتیاجش هه‌ن. کناچه‌کاو وێم وینوونه‌ که‌ په‌ی ئاماوه‌ی تاته‌یشا جه‌ سه‌روو کاریوه‌ بێ قه‌رارێنێ و مه‌وینووشا چه‌نی به‌رمشا و مه‌لا په‌ی وه‌روو ده‌میش و سه‌ره‌ مه‌وزاره‌ تا بابه‌شا ده‌سێوه‌ بارۆ سه‌ره‌شاره‌ و ماچێو‌شا که‌رۆ.
ئه‌وه‌ڵ جار که‌ وینام، جه‌ ده‌گاکێمانه‌ بێ. مه‌ردموو ده‌گاکێ بڕیه‌شا موسڵمانێ بێنێ و بڕیوته‌رشا مه‌سێحییێ.  په‌ی رێک وسته‌ی هه‌رمانێوی ده‌وله‌تی ئاما بێ. واچێنێ تازه‌ جه‌ مه‌دره‌سه‌ی نێزامی ئامانوه‌. کارمه‌ندوو ده‌وڵه‌تی بێ. ئاوه‌خته‌ من وردییه‌ بێنا. به‌ڵام فره‌ وه‌شم ئاما چه‌نه‌ش. ئاخر ئاد من لاو وێشه‌نه‌ نیشنێره‌. پسه‌و تاته‌یم ده‌س ئارێ سه‌ره‌مه‌ره‌و په‌نه‌م واچێ گۆرانییي بواچوو په‌یش. بابه‌م وه‌شش ئی چه‌نه‌ش و چه‌نی یوترینی گنێنێ قسه‌و باس. هه‌رچه‌ند ئاد موسڵمان بێ و ئیمه‌ مه‌سێحی به‌ڵام بابه‌م وه‌شش ئی چه‌نه‌ش و منیچ. وه‌لێ ئه‌دام نه‌. واچێ موسڵمان خاسش نیه‌ن چه‌نه‌. ئه‌گه‌ر بۆ به‌ سکه‌/پوول و وزیش گیرفانه‌، گیفانه‌کێ مه‌دڕڕۆ. ئه‌دام هه‌میشه‌ قسێ واچێ به‌ بابه‌یمه‌ره‌ به‌ڵام وه‌ختێو مه‌رد شیوه‌نش په‌ی که‌رێو واچێ جه‌ ده‌سوو ئه‌یشاوه‌ دێقش که‌رد. <<ئاد>> چننه‌ جارێ ئاماو لواو ده‌گایش که‌رد و دماته‌ر بێ ده‌نگ و سه‌وا لوا و ئیتر ناماوه‌ و نه‌ویناما... واچێنی بیه‌ن به‌ قه‌تریه‌و ئاوی و زه‌مینی هۆرلووشان. دماو لوایش فره‌ ماته‌مباره‌ بیانی. فره‌و وه‌ختا جه‌ ویروو خه‌یاڵمه‌نه‌ بێ. ویروو چه‌مه‌کاش و بوه‌و‌ عه‌تره‌که‌یش و قه‌دوو با‌ڵاکه‌یش... بریه‌ وه‌ختێ گنێنا فکروو ده‌سگیرانه‌کێش... به‌ بابه‌یمش واته‌بێ که‌ تازه‌ ده‌ر‌سش ته‌مامنان و هێشتا زوووه‌ن که‌ ژه‌نی بارۆ. وه‌لێ نه‌واته‌بێش ده‌سگیرانه‌ش هه‌نه‌ و منیچ حه‌ز نه‌که‌رێنا ده‌سگیرانه‌ش بۆ. ئا ڕوانه‌ ویه‌ردێ و بابه‌یچم مه‌رد... بابه‌‌م که‌ مه‌رد وه‌زعه‌ما یه‌کسه‌ر خراوه‌ بیه‌.
بابه‌م که‌ مه‌رد من لوانی شار تا خه‌یاتی فێه‌ره‌ بوو. ڕۆانه‌ لوێنا جل وراسته‌ی و شاگردیکه‌رده‌ی  په‌ی دووکانوو مادامێ و شه‌وانیچ ئیناوه‌ یانه‌و لالویم. دماو مۆده‌تیوی فره‌ی ئیجاره‌ دووباره ‌<< ڕۆیاکه‌م>> جه‌ خیابانوو شاره‌که‌یمانه‌ وینا. نه‌زانام ئادیچ بیه‌و منش چاگه‌نه‌ حێس که‌رد یانه‌؟ منش به‌ یاگێ ئارد یا نه‌؟ به‌ڵام من، ئادم شناسا. جار جار وینێناش ته‌نیا و یا چه‌نی لالۆژه‌نێم. ته‌عه‌جب چاگه‌ بێ که‌ ئه‌وه‌ڵ ئیحساسش که‌رێنا و دماوه‌ وینێناش. ئیحساسم وه‌ڵێ وینایشه‌نه‌ خه‌وه‌رم که‌رێ. پسه‌و ئانه‌یه‌ که‌سێوه‌ جه‌ دووروه‌ به‌ سه‌وایه‌ ئاشنا و به‌ ده‌نگ، من چڕۆنه‌. تا وینێناش شه‌رم گێرێم و خه‌جاڵه‌ت زوورم په‌ی ئارێ. نه‌فه‌سیم ته‌نگه‌ بێ و هه‌ناسه‌م سوار بێ. ئاره‌ق که‌رێنا و دڵم گنێ ته‌په‌ته‌پ. حه‌ز که‌رێنا باڵێ به‌رکه‌روو و فروونه‌ و هه‌رچیه‌ زووته‌ر جه‌ حه‌ڵقه‌وو کێشاییشه‌نه‌ دوور بگنوووه‌. و ئینه‌ جه‌ حاڵێوه‌نه‌ بێ که‌ حه‌زیچ که‌رێنا فره‌ته‌ر مانوووه‌و بوینوونه‌ش...

********************

ئامان خیابان پا ئاواته‌و که‌ <<ئادێ>> بوینۆنه‌. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر جه‌ شار بۆ. دڵش واته‌بێش که‌ هه‌نه‌ جه‌ شاره‌نه‌. وه‌لی وێش دووشک بێ. ئاخروو ئۆخروو پاییزێ بێ. دره‌خته‌کا وێشا ئامادوه‌و وه‌رموو زمسانێ که‌رده ‌بێ. وه‌رزوو وارای وه‌ربه‌ قورسه‌کا... دڵ هیچ وه‌خت درۆ نماچۆ... ویناش... چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌یشا جه‌ خیابانه‌نه‌ روه‌ش دا. نه‌زانێ په‌یچێ تا ئادێ وینێ ده‌سوو پاو وێش گم که‌رۆ. وینێش، حه‌ز که‌رێ بوینوش، ئاما بێ تا بوینوش. تا وینێش په‌ر‌ت بێ، گم بێ، جه‌وێش خاڵیوه‌ بێ. جه‌ ده‌شتێوه‌ سارا و کرکاوکرکه‌نه‌‌ گنێ واری و ئیره‌ واری دلێ به‌ره‌هووتی. به‌ڵام سه‌روه‌ش بێ، وه‌ش... ئادێ جه‌ دووروه‌ وینێ، چاڵه‌و گۆناکاش که‌ هه‌میشه‌و خۆدای په‌رێ بێنێ جه‌ خۆوای(خنده‌) ، گورانیێ و چریکه‌ی، جه‌ چه‌مه‌کاشه‌نه‌ زینده‌گی وارێ. ئیحساس که‌رینی کوورێ زینده‌گی گه‌رمه‌نه‌ و ژیوای ئیدا‌مه‌ش هه‌ن. ئاده‌ به‌ زه‌مین و زه‌مانی خوای خوێنه‌. ئاده‌ جوانه‌ بێ. جوان، جوانه‌ن. ته‌بێعه‌توو جوانی، شوور ، سۆز، گه‌مه‌، قێروو واڕه‌ن. جوان مه‌مه‌کاش مه‌شیۆ له‌ره‌شا به‌ی و هه‌ناسه‌ش مشیۆ واروو چوه‌ر که‌رۆ و ونی مه‌شیۆ وه‌زۆره‌ دلێ روومه‌تیش، بخۆنه‌ و هۆربشانۆوه‌‌...
گرد زه‌ریفی، پاکی و که‌ماڵشا گه‌ره‌که‌ن. ئاده‌ گردشا بێ. به‌ فه‌ریچ نه‌ که‌م. به‌ ده‌سی وازوه‌ و بێ مننه‌ت و به‌هایه‌ ئی زه‌رافه‌تیه‌ نسار که‌رێ. لوی راره‌و شادی وڵاو که‌رێوه‌‌. بلووز و دامه‌نیه‌ ئامریکاییش که‌رده‌بێنه‌. خودا هاوار په‌ی زه‌رافه‌تی. پسه‌و ئانه‌ینه‌ که‌ جه‌ باشته‌رین ساڵۆنه‌ مۆده‌کاو پاریسینه‌ ئاوره‌ده‌بۆشا په‌یش. راسشا واته‌ن. ژه‌نی زه‌ریفه‌ تڵان. په‌یش تۆفیرش نیا که‌ دلێ خاکینه‌ بۆ یا دلێ قاپینه‌. جه‌ هه‌ردویشانه‌ تڵان. ژه‌نی زه‌ریفه‌ هه‌رچیه‌ ئاڵووچنۆ وێشه‌ره‌ په‌نه‌ش گنۆ. ئاده‌ زه‌ریفه‌ و شیرینه‌ بێ. باڵا به‌رزوو خانوو مان بێ.
مه‌مه‌کاش بیه‌بێنێ ترازوو میزانوو ڕۆحیم. مه‌له‌رزانێ، مه‌له‌رزونێ. میا واری، مه‌گنووره‌ و مه‌لا سه‌ر باڵێ گیروووه‌. چی ئاماو لواینه‌ ئیحساسوو وه‌شی مه‌که‌روو. به‌ڵام دماته‌ر وه‌قره‌م بڕیه‌ونه. بێ تاقه‌ته‌نا بێ تاقه‌ت.... ئاده‌یچ پسه‌و منه‌نه‌. تا میاوو لاو من، مه‌مه‌کاش و سینه‌ش گنانه‌ له‌رزه‌. چا وه‌خته‌نه‌ ئاده‌ ئارام ده‌س به‌رۆ په‌ی لاو کاوه‌تره‌کاو ئه‌هوه‌نشاوه‌ مه‌که‌رۆوه‌. تا بێ تاقه‌تییێ نه‌که‌را و مه‌ردومیچ مه‌نعوو لۆمه‌و ئادێ نه‌که‌را. چوون مه‌ردوم نمه‌زانۆ و یا نمه‌ئاوه‌زیوشه‌نه‌ که‌ ئانه‌ له‌رزه‌و ده‌روونین و نیروو ژیوای و حه‌وزوو حه‌یاتین.‌  مه‌دیه‌و په‌یم به‌ چه‌مه‌ وه‌شه‌کاشوه‌. ته‌نیا به‌ گێڵایه‌ و چه‌م چرخنایه‌ ساده‌ وجوودم/بیه‌یم په‌ر مه‌که‌رۆ جه‌ مه‌سی و خۆماری. هه‌ر وه‌خت چادێ دوور مه‌گنوووه‌، مه‌گێڵوووه‌ په‌ی مه‌یدانوو جازێبه‌و واقێعیه‌تی. پایم مه‌گنا زه‌مین و ئیحساسوو وه‌زنێ مه‌که‌روو.

********************

په‌ی هه‌رکوگه‌ی مه‌دیه‌و گوڵێنێ و گوڵه‌ن. ته‌نیا بڵبڵوو ئی باخه‌یه‌ منه‌نا.  به‌ڵام حه‌یف که‌ جه‌ په‌شته‌و دیواره‌که‌یوه‌ مه‌نێناوه‌. خه‌یاڵیم کیانوو په‌ی دلێ باخه‌که‌ی... مه‌ته‌رسوونه‌. مه‌ته‌رسوونه‌ پێسه‌و بڵبڵی ساتێوه‌ وه‌نۆزی بده‌ و چا له‌حزه‌نه‌ گوڵه‌که‌ گوه‌ که‌رۆ و ته‌نۆوه‌. نه‌. هه‌مچنان جه‌ ویه‌روو زه‌مانینه‌ نیشتێه‌ناره‌ په‌ی سواڵێ. سواڵه‌و له‌حزه‌یوه‌ چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌ی. چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌یه‌ په‌ی بێ ئیعتێنایی و غرووری. که‌یل جه‌ هیچی و گرد چێوی. که‌یل جه‌ ته‌مه‌وار بیه‌ی و چه‌مه‌رایی... چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌یوه‌ په‌ی پێخوه‌روو شه‌وه‌ تاریکه‌کا...
ئا که‌سه‌ که‌ مه‌شیۆ به‌خشۆنه‌ و حوکم مه‌که‌رۆنه‌، که‌سێوه‌ن پیسه‌و وێم. ئه‌مما هه‌ر ئی که‌سه‌ به‌ زاهێر ساده ‌و عادییه‌، ئی که‌سه‌ به‌ زاهێر بێ ئازاره به‌ باوڕوو من جه‌ حه‌وزه‌و ده‌سه‌ڵاتیشه‌نه‌، سته‌مگه‌رته‌ره‌ن جه‌ گردوو سته‌مگه‌ره‌کا. بویه‌رمێ چانه‌یه‌ که‌ دماته‌ر یاوانینه ‌و حالیم بی که‌ ئاده‌یچ پسه‌و من <<مه‌حکوومێوه‌ بیه‌نه‌>> و ئه‌رامه‌ندێ. عاشقیه‌ بیه‌نه پێسه‌و من و تۆ. بێژگه‌م په‌ی تۆ په‌ی گردی خوایه‌/خه‌نده‌ سه‌روو لچاشوه‌ بیه‌ن و په‌ی گردی دڵش سووچنان و بڕێو وه‌خت گره‌واینه‌ په‌یشا. گاهه‌س واته‌بۆش که‌ ئیمکانش هه‌ن ئادێچ عاشێقێ بانێ.
چه‌مه‌کاش ئاشکرا واته‌بێشا. به‌ زوانوو بێ زوانی. به‌ زوانوو وێشا.
 چه‌مێ به‌ گردوو شه‌رمێوه‌ که‌ هه‌نشا تا دڵت حه‌ز بکه‌رۆ ده‌مشا له‌قه‌ن! چێوهایه‌ فره‌ ساده‌ته‌ر و حه‌تا موهێمته‌رشا ده‌ڵنان و ئاشکراشا که‌رده‌ن‌‌ و مه‌که‌را. به‌ڵام تۆ جه‌ که‌شوو هه‌وایه‌نه‌ نه‌بێنی تا جه‌ زوانیشا بیاوینه و ئیشاره‌ته‌کاشا له‌یه‌ک به‌یوه‌ و مه‌چه‌کشا گێری. ئه‌یشا دابێشا به‌روه‌ و ئه‌شیایه‌ که‌سێو گۆرانیێوه‌ش واتایا په‌ی تۆ یا ئادێ و به‌ تۆش حالی که‌ردایا و یا په‌ی توش ویروز که‌ردایاوه‌ که‌ وه‌ختوو سه‌رهۆردای عشقه‌که‌ی یاوان. مه‌شیۆ که‌سێو چۆڵه‌خرتێش دایانێ و ئاوردایاشوه‌ یادت که‌ په‌چێ نێشتێنیره‌... زه‌مانه‌وو وه‌ردای و وسته‌یوه‌به‌روو رازێن... رازه‌و عاشێقی...... ئا ئا ئا ئا ئاخ و دا دا دا دا داخ!

سه‌رچه‌مه‌: هۆرگێرته‌یه‌ ئازاد جه‌ ڕۆمانه‌و: شێکوفته‌ن باغ، ئیبراهیم یونسی، وڵاوکه‌ره‌وه‌و <<موعین>>ی، تاران.1383.

واچه‌نامه‌ی هۆرامی:
هه‌راڵه‌:شکوفه، شکفتن. *** ‌چه‌مپه‌نه‌که‌وته‌ی: دیدار *** ئازیه‌تی: سوگواری ***  بێژگه : بجز ***تۆفیر: فرق، تفاوت *** هۆرلووشای: بلعیدن، محو شدن. *** ده‌سگیران: نامزد *** کێشایی: جاذبه‌ *** چڕیه‌ی: صدا زدن *** قێروو واڕ: سرو صدا *** وه‌قره : طاقت، صبر، ‌آرام و قرار ***  وه‌نۆز: چورت، خواب کوتاه‌ *** سواڵ : گدایی *** ته‌مه‌وار: انتظار ئه‌رامه‌نده‌: درمانده‌ *** ده‌ڵنای: به‌ بیرون درز کردن، افشا کردن *** ئه‌شیایه: باید *** ویروز: یادآوری *** چۆڵه‌خرتێ: تحریک *** وسته‌یوه‌به‌ر: آشکار کردن *** راز: راز، معما، سر.

شنبه، آذر ۲۷، ۱۳۸۹

دیالکتیکوو ته‌نیایی

ته‌نیایی - ئیحساس و عێلم پانه‌یه‌ که‌ ئینسان ته‌نیان ، بێگانه‌ن جه‌ جه‌هانی و جه‌ وێش- فه‌قه‌ت مه‌خسووسوو مه‌ردموو مێگزیکی نیه‌ن. گردوو ئینسانا، بریه‌ وه‌ختێ جه‌ ویه‌ره‌کاو ژیوایشانه‌ وێشا به‌ ته‌نیا مزانا. و ته‌نیایچه‌نێ. زینده‌گی که‌رده‌ی یانی جیاوه‌ بیه‌ی چا چێویه‌ که‌ بیه‌نمێ و په‌ی یاوای به‌ ئا چێویه‌ که‌ جه‌ ئایه‌نده‌ی ته‌ماوینه‌ مه‌بیمێ/بیمێ. ته‌نیایی قووڵته‌رین واقعیه‌ت جه‌ وه‌زعه‌و به‌شه‌رین. ئینسان تاقه‌ بیه‌ینه‌وه‌رێوه‌ن که‌ مزانۆ ته‌نیان و تاقه‌ بیه‌ینه‌وه‌رێه‌ن که‌ هه‌ن شۆنه‌و ئیسته‌یوه‌ی یۆته‌ریره‌.
دلێ ته‌بێعه‌تیشنه‌ - ئه‌گه‌ر بتاوی ئی واچێ جه‌باره‌و به‌شه‌ریوه‌ به‌کار به‌ری که‌ به‌ <<نه‌>> واته‌ی به‌ ته‌بێعه‌تی، وێشش <<سازنان>>- مه‌یل و حه‌زوو ته‌حه‌قوق به‌خشای وێش جه‌ یۆته‌رینیه‌، بیه‌یش هه‌ن. ئینسان وێش ده‌رده‌و غوربه‌تی و‌ ئه‌وه‌ئیزه‌‌روو ڕۆزگاروو وه‌سڵین. ئه‌گه‌ر پاسه‌نه‌، ئاوه‌خته‌ که‌ ئاد جه‌ بیه‌و وێش ئاگاهه‌ن، جه‌ نه‌بیه‌ی ئا یۆته‌ریه‌ یانی جه‌ ته‌نیاییچش ئاگاهه‌ن.
ئاوله‌مه‌ چه‌نی دونیاو ده‌ورووبه‌ریش یۆن. ژیوایه‌ په‌تی و کاڵه‌ن. ئاگا نیه‌ن جه‌ وێش. ئاوه‌خته‌ که‌ مه‌یمێ به‌ دونیا، ئا په‌تانه‌ که‌ ئێمه‌شا بینان به‌ زینده‌گی تاریکوو دلێله‌موو ئه‌دایوه‌ - ئا یاگێ که‌ فاسێڵه‌و به‌ینوو تاوای و یاوای نیه‌ن- مه‌پڕچنمێ. ئێمه‌ ئی واریایه‌ پێسه‌و جیایی و جه‌ ده‌س دای، پێسه‌و ئه‌ره‌که‌وته‌ی و که‌وته‌یره‌ی دلێ دونیایه‌ غه‌ریب و دژمه‌نی مزانمێ. دماته‌ر ئی حێسوو جه‌ ده‌سدایه‌ که‌ به‌ده‌ویانه‌نه‌ و غه‌ریزین، ته‌بدیل بۆنه‌ به‌ ئێحساسوو ته‌نیایی. و ئادیچ دماته‌ر بۆنه‌ به‌ ئاگاهی. ئێمه‌ مه‌حکوومێنمێ پانه‌یه‌ که‌ جه‌ ته‌نیایی وێما به‌ر به‌یمێ و ئا په‌تانه‌ که‌ ئێمه‌ بینێوه‌ به‌ ویه‌رده‌ی به‌هه‌شتینیوه‌ دووباره‌ بینمێشاوه‌ به‌ وێماره‌.
ئێمه‌ گردوو نیروه‌کاما مه‌وزمێ/وزمێ کار تا جه‌ په‌ته‌و ته‌نیایی خه‌لاسێ بیمێ. پی بۆنه‌وه‌ ئیحساسوو ته‌نیایی ئێمه‌ ئه‌هه‌میه‌ت و مانایه‌ دوه‌گانه‌ش هه‌ن: جه‌ بارێوه‌نه‌‌ ئاگا بیه‌ی جه‌ بیه‌و وێن و جه‌ باریه‌ته‌ره‌ره‌ ئاواته‌و به‌رشیه‌ی جه‌ بیه‌و وێن. ته‌نیایی –ئا ئاژه‌ که‌ چاره‌نووسوو حه‌تمی ژیوایمانه‌- جه‌ راوینوو ئێمه‌وه‌ جورێو تاقیکه‌رده‌ی و پاکوه‌ بیه‌ین که‌ جه‌ نه‌هایه‌ته‌نه‌ عه‌زاب و ئه‌ره‌نه‌مرکیایی ئێمه‌ مه‌حفوه‌ مه‌که‌رۆ/که‌رۆ. به‌ به‌رئامای جه‌ پێچه‌پێچه‌کاو ته‌نیایینه‌ میاومێ به‌ وه‌سڵ، که‌ماڵ، به‌رزه‌فڕی و جفت بیه‌ی چه‌نی دونیای.
جه‌ زوانوو باوینه‌ ئی دوه‌گانه‌گیه‌‌ یه‌کسان زانای ته‌نیایی و ره‌نجی وێش نیشانه‌ مده‌و. ده‌رده‌و عشقی هه‌ر ئا ده‌رده‌و ته‌نیایینه‌. جفتگیری و ته‌نیایی موخالێفوو یۆوی و هه‌میچ کامڵکه‌روو یۆوینێ. هێزوو خه‌لاسی به‌خشوو ته‌نیایی یاردیده‌روو ئیحساسوو ته‌خسیری ته‌ماوی و هه‌رپاسه‌ زیننه‌و ئێمه‌ن. ئینسانی ته‌نیا، <<به‌ ده‌سوو خودایی گۆشه‌گیر بیه‌ن.>> ته‌نیایی هه‌م جورم و هه‌م مایه‌و به‌خشیایمانه‌. موجازاتوو ئێمه‌ن. به‌ڵام هرپاسه‌یچه‌‌ به‌شاره‌تێوه‌‌ن سه‌روو ئانه‌یه‌ که‌ هێجران دماییش مه‌ینه‌. ئی دیالکتیکه‌ باڵش کێشان سه‌روو گردوو زینده‌گی به‌شه‌ریره‌.
ئینسان زاو و مه‌رگی به‌ ته‌نیایی ته‌جرۆبه‌ مه‌که‌رۆ/که‌رۆ. ته‌نیا مه‌یمێ به‌ دونیا و ته‌نیایچ مرمێنه‌. چاوه‌خته‌ولای که‌ جه‌ له‌مه‌و ئه‌واینه‌/ئه‌داینه ‌مه‌یمێ به‌ دونیا ته‌لاشێوه‌ ده‌ردناک ده‌سپه‌نه‌که‌رمێ که‌ سه‌رئه‌نجامش مه‌رگه‌ن. ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وه‌گێڵای په‌ی ئا زینده‌گیه‌ که‌ وه‌ڵینته‌ر جه‌ زینده‌گین؟ ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وگێڵای په‌ی زینده‌گی ئاوله‌مه‌یی، چاگه‌ که‌ مدرای و لوای، شه‌و و ڕۆ، زه‌مان و ئه‌به‌دییه‌ت زدوو یۆترینی نیه‌نی؟ ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وه‌ئامیای جه‌ ژیای قه‌ساله‌ین و سه‌رئه‌نجام یاوای به‌ بیه‌ی واقێعی؟ ئایا مه‌رگ  راسته‌رین شێوه‌و ژیواین؟ ئایا زای مه‌رگه‌ن و مه‌رگ زاین؟ حیچ نمه‌زانمێ. پانه‌یچوه که‌ حیچ نمه‌زانێ ته‌قالا مه‌که‌رمێ/که‌رمێ و ده‌س و پا مده‌یمێنه‌ تا چا ته‌زادانه‌ که‌ ره‌نجما مدانێ، به‌ربشمێ. گردچیو- ئاگاهی جه‌ بیه‌و وێ، زه‌مان، راویر، عاده‌ت و ره‌سمێ- ئێمه‌ وه‌یلانوو زینده‌گی مه‌که‌را/که‌را. هه‌رپاسه‌ گرد چێو، ئێمه‌ به‌ ئه‌وه‌ ئامای، ئه‌وه‌گێڵای په‌ی باوشه‌و ئا ئه‌نه‌ئاوه‌ره‌یه‌/خولقنه‌ره‌یه‌ ده‌عوه‌ت که‌رۆ که‌ چه‌نه‌ش که‌وتێنمێ به‌ر.
ئا چێومانه‌ که‌ جه‌ عشقی گه‌ره‌که‌ن (حه‌ز و یاوای به‌ وه‌سڵی، لێره‌و که‌وته‌ی و مه‌رده‌ی و ئه‌وه‌ژیوای دووباره‌.) ئانه‌نه‌ که‌ تیکیه‌ جه‌ زینده‌گی، تیکه‌یوه‌ جه‌ مه‌رگی هه‌قه‌تینی به‌ ئێمه‌ بچه‌شۆنه‌. عشقما په‌ی  شادی یا ئه‌وه‌حه‌سیای گه‌ره‌ک نیه‌ن. به‌ڵکوو په‌ی گوڵمێوه‌ چا جامه‌ لێواولێوه‌و زینده‌گیمانه‌ گه‌ره‌که‌ن که‌ جه‌ ته‌زاده‌نه‌ مه‌حفێوه‌ بانێ ‌ و به‌  بۆنه‌شوه‌ زینده‌گی و مه‌رگ ، زه‌مان و ئه‌به‌دییه‌ت بیاوا به‌ وه‌حده‌ت. به‌ جورێوه‌ ته‌ماوی په‌یما به‌‌ر مه‌گنو/گنو که‌ زینده‌گی و مه‌رگ جیا جه‌ دوێ نیشانێ موته‌ززادێ به‌ڵام کامڵکه‌روو واقێعیه‌تیوی تاقانه‌ی، چێوێوته‌ر نیه‌نێ. خولقنای و فوتیایی جه‌ ته‌قالاو عشقینه‌ بانێ به‌ یۆ  و ئینسان جه‌ چه‌م تروکنایه‌نه‌ چه‌مێوی واز وزۆ ئه‌و بیه‌یی/هه‌ستی وێشه‌ره‌.
جه‌ دونیاو ئێمه‌نه‌ عشق ته‌جرۆبه‌یوه‌ن که‌ ته‌قریبه‌ن ده‌س نمیاو لاش. هه‌رچی چێوه‌ن زدوو عشقین. ئه‌خلاقه‌کا، چیناکا، قانوونه‌کا، ره‌گه‌زه‌کا و حه‌تا خودوو عاشێقه‌کا. ژه‌نی په‌ی یاوای به‌ پیای هه‌میشه‌ ئا <<یۆته‌رییه>>‌ بیه‌نه‌ که‌ زد و کامڵکه‌روو ئادین. ئه‌گه‌ر به‌شێو جه‌ ئێمه‌ حه‌ز به‌ وه‌سڵیش مه‌که‌رۆ/که‌رۆنه‌، به‌شێوته‌ر جه‌ ئێمه‌ ئادێ ڕاوه‌ منیا. ژه‌نی چێوه‌ن/شه‌یئه‌ن. برێو وه‌خت قیمه‌تی و بڕیه‌ وه‌خت هه‌رزان. به‌ڵام هه‌میشه‌ موته‌فاوت. پیا به‌ ته‌بدیل که‌رده‌ی ژه‌نێ به‌ چێو و به‌ وارای ئادێ پا جۆره‌ که‌ قازانج، وێ خاهی، ره‌نج و حه‌تا عشقش موازۆ ژه‌نی مه‌که‌رۆ/که‌رۆ به‌ ئه‌بزار، ئه‌بزارێوه‌‌ په‌ی به‌ده‌س ئارده‌ی پێوه‌کریای و له‌زه‌تی. رایێوه‌ په‌ی یاوای به‌ وێ پارێزنای. هه‌رپاسه‌ که‌ سیمۆن دووبوارێ واته‌ن: ژه‌نی بوته‌نه‌. ئیلاهێه‌نه‌. ئه‌وانه‌/ئه‌دانه‌. جادووگه‌ره‌نه‌. فریشتێنه‌ به‌ڵام هه‌رگێز وێش نیه‌نه‌. پی بۆنه‌وه‌ رابێته‌ عشقیه‌کا هه‌ر جه‌ بنه‌رانه‌ فوتیاینێ. جه‌ ڕێخه‌نه‌ مه‌سموومێنێ. تاپۆیه‌ مه‌گنو/گنو به‌ینما.(به‌ینوو ژه‌ن و پیای). ئی تاپۆوه‌ وێنه‌و ئادێن. ئا وێنه‌ که‌ ئێمه‌ چه‌نه‌ما وه‌ش که‌رده‌ن و ئاده‌یچ وێش پا ته‌سه‌وره‌ وه‌شکریا،  وێش مه‌رازنۆوه‌/رازنۆۆه‌. وه‌ختێو ده‌سبه‌رمێ تا له‌مسش بکه‌رمێ حه‌تا نمه‌تاومێ ده‌س بارمێ به‌ لاشه‌ی بێ ئه‌ندیشه‌شه‌ره‌‌ چوون ئا وه‌همێ که‌ گرد وه‌خت لاشه‌و ئادێ ڕامکریا و سه‌ربه‌ڕا‌ نیشانه‌ مده‌و، هه‌میشه‌ مه‌ینه‌ به‌ین.
په‌ی ژه‌نێچ هه‌ر ئی هه‌رمانێ روه‌ مده‌و: ئاده‌ وێش فه‌قه‌ت به‌ ته‌شکوو چێوی وینۆ. به‌ ته‌شکوو یۆته‌ری. ئاده‌ هه‌رگێز خاتوونه‌و وێش نیه‌نه‌. بیه‌و ئادێ به‌ش بیه‌ن به‌ینوو ئا چێوه‌یه‌ که‌ به‌ ڕاسی هه‌نه‌و و ئا چێوه‌ی که‌ ته‌سه‌ورش که‌رۆنه‌. و ئی وێنه‌ ته‌سه‌وروو ئا چێوینه‌ که‌ خانه‌واده‌ش، چینه‌که‌ش، وانگه‌که‌ش. ره‌فێقه‌که‌ش، مه‌زهه‌به‌که‌ش و عاشێقه‌که‌ش سه‌پنانشا ملوو ئادێره‌. ئاده‌ هه‌رگێز ژه‌نانه‌گی وێش به‌ر نمه‌وزۆ په‌ی ئانه‌یه‌ ژه‌نانه‌گی وێش هه‌میشه‌ جورێو نیشانه‌ مده‌ونه‌ که‌ پیایه‌کا وه‌ششا که‌رده‌ن په‌یش. عشق ئه‌مرێوه‌ <<ته‌بێعی>> نیه‌ن. عشق ئه‌مرێوه‌ به‌شه‌رین. به‌شه‌ریته‌ری ڕه‌گه‌ جه‌ که‌سایه‌تی ئینسانین. چێوێوه‌ن که‌ ئێمه‌ وێما سازنانما و جه‌ ته‌بێعه‌ته‌نه‌ بیه‌یش نیه‌ن، چێوێوه‌ن که‌ ئێمه‌ هه‌ر ڕۆ سازنمێشوو مرنمێش.
ئینانه‌ که‌ واتێم ته‌نیا ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ به‌ینوو ئێمه‌ و عشقی نیه‌نێ. عشق هۆرچنیه‌ین. گاهه‌س هۆرچنیه‌ی ئازادانه‌و ته‌قدیری: ئه‌وه‌ئیسته‌ی کتووپڕوو شاریاوه‌ته‌رین و چاره‌سازته‌رین به‌ش جه‌ هه‌ستی یا بیه‌و ئێمه‌. به‌ڵام هۆرچنیه‌ی عشقی جه‌ جامێعه‌نه‌ نامۆمکێنه‌ن. <<برێتون>> دلێ یۆ جه‌ کتێبه‌کاشه‌نه‌ -عشقوو شێتی - ماچو: جه‌ بنه‌ڕانه‌ دوێ وه‌ربین یا ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ وه‌رده‌موو عشقی مه‌گێرا/کێرا و عشقی مه‌کولناوه‌: موخالێفه‌تی ئیجتێماعی و ئه‌ندیشه‌و مه‌سیحی گوناحێ. عشق په‌ی ئانه‌یه‌ ته‌نۆوه‌ یا ره‌نگ بده‌ووه‌ مشیۆ قانوونه‌کاو دونیاو ئێمه‌ وزۆ  چیروو پایاش. عشق رسوای و چه‌پوانه‌و باوین. جورمێوه‌ن که‌ دوێ هه‌سارێ به‌ به‌رلوای جه‌ خولگاو باویشا و به‌ یۆگێرته‌ی جه‌ فه‌زانه‌ ئه‌نجامش مدانێ و تووششا مه‌ی. یاوینکوو ڕۆمانتیکوو عشقی که‌ لازێمه‌ش پڕچنای، به‌رشیه‌ی و فاجێعه‌ن تاقانه‌ یاوینک (مه‌فهووم) جه‌ عشقین که‌ ئارو ئێمه‌ مشناسمێش چوون هه‌رچی چێوه‌ن جه‌ جامێعه‌نه‌ وه‌ربێنوو ئانه‌ینه‌ که‌ عشقی هۆرچنیایی، ئازاد کریۆنه‌.
ژه‌نی جه‌ وێنه‌یوه‌‌نه‌ که‌ کۆمای نێر په‌ی ئادێ وێنه‌ش که‌رده‌ن حه‌بسه‌ بیه‌نه‌. پی بۆنه‌و ئه‌گه‌ر ژه‌نی بلۆ شۆنه‌و هۆرچنیه‌ی ئازادیره‌ پێسه‌و ئانه‌ینه‌ که‌ حه‌ساره‌و زیندانه‌که‌یش وڕنابۆ. عاشێقه‌کا ماچا:<< عشق ئاده‌ش واڕا، عشق ئاده‌ش که‌ردێنه‌ به‌ ئێنسانێوته‌ر.>> حه‌ق په‌یشان. عشق به‌ شێوازوو گردی ژه‌نی مواڕۆ. ئه‌گه‌ر جۆرئه‌تش بۆ عشق بوه‌رزۆنه‌، ئه‌گه‌ر جۆرئه‌تش بۆ وێش بۆنه‌ مشیو ئا وێنه‌ که‌ دونیاو ئادێش حه‌بس که‌رده‌ن، وێران که‌رۆنه‌.
پیایچ جه‌ هۆرچنیای بێ به‌ش بیه‌ن. ئا ئیمکاناته‌ که‌ ئاد هه‌نش وه‌رته‌سکه‌ن. پیا وه‌ختێو که‌ زاڕۆڵه‌ن ژه‌نانه‌گی جه‌ ئه‌واێش و واڵێش مێزۆوه‌ و مه‌شناسۆش. دماو ئانه‌یه‌ عشق چه‌نی پارێزه‌کا بۆ به‌ یۆ  و تێکه‌ڵ کریۆ. ته‌رسی و جازێبه‌و زنای چه‌نی که‌سه‌ نزیکا عشقی لاشه‌ی ئێمه‌ مه‌بینۆ/بینۆ به‌ ئه‌گه‌ریوه‌. هه‌رپاسه‌ زینده‌گی تازه‌و نیازه‌ نه‌فسییه‌کاو ئێمه‌ مه‌كێشۆ/کێشۆ به‌ زیاده‌ره‌ویره‌. جه‌ ئاژه‌ی تازه‌نه‌ نیازه‌کاما به‌ چه‌نک و ته‌ڵه‌مه‌ی جۆراوجۆر سه‌رکۆت مه‌کریا/کریانێ. وه‌ربینێ ئه‌خلاقیێ، ئیجتێماعی و حه‌تا بهداشتیێ. جورم هه‌م نه‌قیزه‌ و هه‌م هۆساروو نه‌فسین. گرد چێو هۆرچنیه‌و ئێمه‌ وه‌رته‌سکوه‌ مه‌که‌رۆ/کرۆ. ئێمه‌ مشیۆ به‌سۆزته‌رین و قووڵته‌رین موحێبه‌تاکاما چه‌نی وێنه‌هایه‌ بگونجنمێ که‌ هام لفوو ئیجتێماعی ئێمه‌ جه‌ ژه‌نانه‌ په‌سه‌نشا که‌رۆ. وه‌ش گه‌ره‌ک بیه‌ی ؛که‌سێو جه‌ ره‌گه‌زێوته‌ر، فه‌رهه‌نگیه‌ته‌ر و یا چینیه‌ته‌ر سه‌خته‌ن. هه‌رچه‌ند ئیمکانش هه‌ن که‌ پیایه‌ چه‌رمه‌پۆس عاشێقوو ژه‌نیه‌ سیاوپۆسێ بۆ و یا ژينێوه‌ سیاوپۆسه‌ عاشێقوو که‌سێوی چینی بۆ و یا نه‌جیبزادیه‌ عاشێقوو کاره‌که‌ره‌کێش بۆ ...  به‌ڵام ئی ئه‌گه‌رانه‌ یا مومکێنانه‌ ئێمه‌  جه‌ شه‌رمی سوور مه‌که‌راوه‌/که‌راوه‌.
چوون په‌ی‌ هۆرچنیه‌ی ئازادی وه‌رما مه‌گیریه‌ونه‌/گیریه‌ونه‌ ژه‌نێوه‌ جه‌ به‌ینوو ئانانه‌ که‌ <<به‌ده‌رده‌وه‌را>> هۆر‌چنمێ په‌ی هه‌مژینی وێما. حیچ وه‌ختیچ ئیقرار نمه‌که‌رمێ که‌ چه‌نی ژه‌نیوه‌ ئیزدواجما که‌رده‌ن که‌ عاشێقش نیه‌نمێ. ژه‌نێوه‌ که‌ گاهه‌س عاشێقوو ئێمه‌ بۆ به‌ڵام نمه‌تاو وێو/خۆدوو هه‌قه‌تینوو وێش بۆ. سوان ماچۆ: << و ویروو ئانه‌یه‌ که‌ باشته‌رین ساڵه‌کاو عه‌مریم چه‌نی ژه‌نێوه‌ دان سه‌ر که‌ هام شان یا هام لفوو من نه‌بیه‌نه>>.  فره‌و پیایاو ده‌ورانی تازه‌ی متاوا ئی جوملێ جه‌ ده‌موو مه‌رگیشانه و حه‌ینوو گیانکه‌نشت که‌رده‌یشانه‌‌ واوه‌ی که‌راوه‌ و فره‌و ژه‌نایچ ته‌نیا به‌ وارای یه‌ک واچێ مه‌تاوانێ/تاوانێ ئی کاریه‌ که‌رانێ.
***

·     دیالکتیک، واچێوه‌ لاتینیه‌نه‌ که‌ جه‌ فره‌ینه‌و زوانه‌کانه‌ هه‌ر پاجۆره‌ به‌کارش به‌را. هه‌ر جه‌ زه‌مانه‌و سوقراتیوه‌ بکارشا به‌ردێنه‌، ئا زه‌مانه‌ فره‌ته‌ر به‌ ماناو جه‌ده‌لی بیه‌ن. دماته‌ر یاوینکه‌که‌ش (مه‌فهووم) پیتش دریان په‌نه‌ بخسووس جه‌ ئه‌ده‌بیاتی چه‌پینه‌ و جه‌ فه‌لسه‌فه‌و هێگێلینه‌ و مارکسینه‌. به‌ ره‌واداری (تولێرنس) تاومێ واچمێ که‌رده‌وه‌ی دوه‌ ته‌ره‌فه‌ یا دوه‌ لانه‌، عه‌مه‌ڵی موته‌قابڵ، جه‌ په‌یجوریه‌ ئیجتێماعیه‌کانه‌ دیالکتیک پێسه‌و ره‌وت یا پروسه‌یوه‌ چن ته‌ره‌فه‌ن ...
·     ئوکتاویو پاز، شاعێر و نویسه‌ری مێکزیکن که‌ به‌ره‌نده‌و خه‌ڵاتوو نۆبێلوو ئه‌ده‌بیاتین.
·     خه‌شایار دیهیمی، یۆ جه‌ گه‌وره‌ته‌رین هۆرگێڵنه‌ره‌کاو زوانی فارسین جه‌ به‌شوو ئه‌ده‌بیات، فه‌لسه‌فه‌ و سیاسه‌تینه‌. 
·     آندره‌ برێتون، شاعێر و نویسه‌ری سوورئالیستی فه‌رانسه‌وی.
·     سوان، یۆ جه‌ که‌سایه‌تیه‌کاو ڕومانه‌و <<گێڵای شۆنه‌و زه‌مانی جه‌ ده‌س شیای>>‌ مارسل پروستین.

سه‌رچه‌مه‌: دیالکتیک ته‌نهایی، ئوکتاویو پاز، هۆرگێڵنای: خه‌شایار دیهیمی. په‌خشوه‌که‌روو< له‌وح فکر>ی، تاران. 1380

واچه‌نامه‌ هۆرامی:
ویه‌ر: گذر، گذران، مسیر *** ته‌ماوی: نامعلوم، مبهم *** ئاوله‌مه‌: جنین *** په‌تی: ناب، خالص. *** کاڵ: خام، نارس *** په‌ته‌: ریسمان، رشته *** تاقی: آزمایش *** باو: عرف، رایج *** ته‌خسیر: تقصیر *** زاو و مه‌رگ: زادن و مردن *** قه‌ساله‌ین: مجازی ***  زای: تولد *** راویر: منطق *** ئه‌نه‌ئاوره‌: آفریننده، پدید آورنده *** گوڵم: جرعه‌ *** ئه‌وه‌حه‌سیای: آسودن، استراحت کردن *** نیشانێ: نمود، نماد *** تاق: فرد *** چه‌م تروکنای: چشم به‌ هم زدن *** پێوه‌کریای: تفاهم *** تاپۆ: شبح *** ته‌شک: شکل *** کۆمای نێر: جامعه‌ مذکر*** وه‌ربین: مانع، جلوگیری، جلو گرفتن *** ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ: موانع، مشکلات، جلوگیری *** یاوینک: مفهوم *** خولگا: مدار *** وه‌رته‌سک: محدود *** پارێزه‌کا: مناهی، منع شده‌ *** ئه‌گه‌ری: مشروط، *** نه‌قیزه‌: مهمیز، نیزه *** هۆسار: لگام *** هه‌مژین: همسر *** هاملف: لنگه‌، هم شان. *** واوه‌ی: تکرار، دوباره.

یکشنبه، آذر ۲۱، ۱۳۸۹

هونه‌ر و عشق جه‌ ئارمانشاره‌نه‌

ئه‌گه‌ر ئینسان، ئینسان بۆنه‌و رابێته‌ش چه‌نی دونیای رابێته‌یوه‌ ئینسانی، ئاوه‌خته‌ کریۆنه‌ عشقی چه‌نی عشقی، متمانی چه‌نی متمانی  و ... بواڕیوه‌ یا ده‌ساوده‌س که‌ری. ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ جه‌ هونه‌ری له‌زه‌ت به‌رمێ مشیۆ هونه‌رمه‌ندانه‌ په‌روه‌رده‌ بیه‌بیمێ. ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کمانه‌ سه‌روو یۆته‌رانیوه‌ ته‌سیر بنیه‌یمێره‌ مشیۆ هێزوو هۆرخێزنای و ته‌شوێقوو یۆته‌رانیما بۆنه‌. هه‌رکام جه‌ رابێتاو ئێمه‌ ته‌کوو به‌شه‌ری و ته‌بێعه‌تی مشیۆ ئه‌رمانایه‌ ویژه‌ بۆ که‌ چه‌نی عه‌ینییه‌ته‌کا یا ئوبژه‌کاو لێره‌و زینده‌گی تاقه‌که‌سی واقێعیما بگونجیه‌و. ئه‌گه‌ر عشق مه‌وه‌رزی (مرمانی) به‌ڵام ناته‌وانه‌نی جه‌ هۆرخێزنای و هۆرگڕنای عشقی، یانی ئه‌گه‌ر عشقه‌که‌ت، عشقێوه‌ دوه‌لانه (دوه‌ ته‌ره‌فه‌)‌ وه‌ش نمه‌که‌رۆ. ئه‌گه‌ر به‌ ئه‌رمانای زینه‌ی وێت به‌ عێنوانوو ئینسانیوی عاشێقی نمه‌لی دلێ دڵوو یۆته‌ریره‌، ئاوه‌خته‌ عشقه‌که‌ت ناته‌وان و قسره‌ن. و ئینه‌ عه‌ینوو به‌دبه‌ختین.

سه‌رچه‌مه‌: ده‌ست نوشته‌ های ئقتێسادی و فلسفی 1844، کارل مارکس، هۆرگێلنای: حه‌سه‌ن مورته‌زه‌وی، وڵاوکه‌ره‌وه‌و &lt;&lt;آگاه‌&gt;&gt;ی، تاران، 1378.

واچه‌نامه‌:
ئارمانشار: آرمان شهر، اوتوپیا، ناکجاآباد *** متمانی: اعتماد، اطمینان *** په‌روه‌رده‌ : پرورش *** هۆرخێزنای: برانگیختن *** ئه‌رمانا: نمود، نشان دهنده‌ *** لێره: اراده‌ *** قسر: نابارور، نازا، ناتوان.

شنبه، آذر ۱۳، ۱۳۸۹

ری را

سڵام* حاڵوو گردیما خاسه‌ن* ته‌موو ته‌مه‌لوولێو نیه‌ن جگه‌م جه‌ گم بیه‌ی به‌یناوبه‌ینوو خه‌یالێوی دووری* که‌ خه‌ڵک په‌نه‌ش ماچۆ شادی بێ سه‌به‌ب* پی گردیوه‌... ئه‌گه‌ر عه‌مرێو باقی بۆ* جۆریه‌ جه‌ قه‌راخوو ژیوایره‌ مه‌گوزه‌ریه‌و* که‌ نه‌ زه‌نگۆلوو نه‌چیرێوی بێ جفتی له‌ریۆوه‌و* نه‌ ئی دڵه‌ ئه‌ره‌نه‌مرکیاو بێ ده‌رمانه‌.
تا جه‌ ویرم نه‌شیه‌ن، بنویسوونه‌* مه‌حاڵوو وه‌رمه‌کاو ئێمه‌ ساڵیه‌ که‌یل جه‌ وارانی بێ* مزانوو هه‌میشه‌ حه‌وشه‌کێ ئاگه‌یه‌ په‌ره‌نه‌ جه‌ هه‌وای تازه‌ی ئه‌وه‌نامای* به‌ڵام تۆ، فره‌ نه‌، بڕیه‌ جارێ، وه‌ختوو بێ وه‌خت* بوینه‌ که‌ ئێنعێکاسوو زه‌رده‌خه‌نه‌و خه‌یاڵی* پێسه‌و شێوازوو گۆراڵه‌ سوورا نیه‌ن.
راسی واچووت په‌نه‌* وه‌رمم دیه‌ن یانیه‌م ئه‌سته‌ن* بێ په‌رده‌، بێ ده‌لاقه‌، بێ دیوار... هه‌ر بخوه‌!
ئاشکرا واچوونه‌ت * ئه‌نه‌شه‌ نه‌مه‌نه‌ن، ئه‌من بۆنه‌ به‌ چل ساڵه‌* دماڕۆی مه‌سپاروو به‌ ده‌سوو گه‌ردوونی* ئی ساته،‌ خه‌ریکه‌ن* ده‌سیه‌ کاوه‌ترێ چه‌رمێ* جه‌ سه‌روو کۆڵانه‌و ئێمه‌وه‌ ره‌دێ بانێ* وا بوه‌و نامێ که‌سه‌کام مه‌ده‌ونه.
 یادت مه‌ینه‌ لوای بینی* خه‌وه‌ر جه‌ ئارامی ئاسمانی بارینه.
نه‌... ری را  گیان!  نامه‌که‌م مه‌شیۆ کۆتا بۆ* ساده‌ بۆ* بێ قسێوه‌ جه‌ شاریایی و جامی* جه‌ سه‌روه‌ په‌یت مه‌نووسوووه‌حاڵوو گردیما خاسه‌ن به‌ڵام تۆ باوڕ نه‌که‌ری.

سه‌رنج و دمانوسیا: << ری را >>  نامێ یا ئێسموو که‌سێوه‌ خه‌یاڵین که‌ موخاته‌بوو ئی نا‌مه‌ینه‌. ئه‌وه‌ڵجار دلێ ئه‌ده‌بیاتوو فارسینه‌، نیما یووشیچ ئی واچێشه‌ به‌کار به‌ردێنه‌.

سه‌رچه‌مه‌: نامه‌ها، سه‌ید عه‌لی ساڵێحی، وڵاوکه‌ره‌وه‌و علم، تاران، چاپوو ئه‌وه‌ڵی، 1378

واچه‌نامه‌ی هورامی:
ته‌موو ته‌مه‌لوول: ملال، ناراحتی*** نه‌چیر: آهو ***  ئه‌ره‌نه‌مرکیا: ناماندگار، نا آرام *** که‌یل: پر، اشباع *** ئه‌وه‌نامای: باز نیامدن *** زه‌رده‌خه‌نه‌: تبسم *** دمارۆ: فردا، آینده‌ *** شاریایی: ابهام *** جام: آینه‌.

چهارشنبه، آذر ۱۰، ۱۳۸۹

ڕاوین

دێر ئامای مووسا !
ده‌ورانوو مۆعجێزه‌کا ویه‌رده‌ن
گۆچانه‌کێت خه‌ڵاتوو چارلی چاپلینی که‌ره‌
تاکوو پێوه‌، چکیه‌ بخویمێ.

شه‌مس له‌نگروودی

سه‌رچه‌مه‌: باغبان جهنم، شمس لنگروودی، تاران، وڵاوکه‌ره‌وه‌و ئاهه‌نگێ دیگه‌ر، 1383

سه‌شنبه، آبان ۲۵، ۱۳۸۹

گێڵای شۆنه‌و زوانی پاکیره‌

به‌ بۆنه‌و 35 ساڵه‌یی مه‌رگوو پازۆلینی، رۆشنویر، دگه‌رئه‌ندیش، چالاکی سیاسی و هونه‌رمه‌ندی گه‌وره‌و ئیتالیای.
35 ساڵێ چێوه‌ڵته‌ر جه‌ شه‌وه‌و دووه‌موو نوامبرینه‌، پییر پائۆلۆ پازۆلینی شاعێر، نویسه‌ر، فیلمساز و روشنویری ئیتاڵیاییشا کوشت. چا شه‌وه‌ وارانینه‌، پازۆلینی به‌ ماشینه‌که‌شوه‌ جه‌ ساحێلوو ئوستیاینه‌ که‌ ئا زه‌مانه‌ مه‌حه‌لێوه‌ خراونامه‌ بێ، خولیێوه‌. پاڵشه‌نه‌ گه‌نێجوه/جوانیه‌‌ وێ وره‌شی حه‌فده‌ ساڵه‌ که‌ په‌نه‌ش واچێنێ "پینۆ قورواق"، نیشته‌بێره‌. سۆحوو ئا روه‌یه‌ جه‌نازه‌ی پلتوه‌بیه‌و داغان دریاو شاعێریشا جه‌ قه‌راخوو ده‌ریاینه‌ ئێستوه‌. پازۆلینیشا نه ‌ته‌نیا کوشته‌ بێ به‌ڵکووم به‌ ماشین چننه‌ که‌ره‌تی سه‌روو لا‌شه‌یشه‌ره‌ ئامه‌ولواشا که‌رده‌ بێ. "پینۆ"شا بازداشت که‌رد. به‌ڵام دماته‌ر مه‌علووم بی که‌ ئاد پازۆلینیش نه‌کوشته‌ن. 35 ساڵێ چا جه‌نایه‌تیه‌ مه‌ویه‌رۆ و تا ئیسه‌ هیچ شۆنه‌مایه‌ جه‌ قاتێڵه‌که‌یش به‌ده‌س نامان. تازه‌یی مه‌جمووعه‌یوه‌ جه‌ ئه‌ندیشه‌، داستان و شێعره‌کاش به‌ نامێ "ڕۆم، شارێوته‌ر" وڵاوکریانوه‌.
ئینه‌ ئه‌وه‌ڵین که‌ره‌ت نه‌بێ که‌ پازۆلینی کوشیێنه‌، فره‌ جارێ ئادشا کوشته‌ بێ و هه‌ر جار هه‌نگامێوه‌ به‌ مه‌رگی و به‌ هونه‌روو مه‌رگکامی که‌ په‌ی ئاخرزه‌مانی مه‌دیه‌و، نزیکوه‌ بیه‌بێ. جه‌ ئیتالیاو ئاوه‌خته‌ینه‌ 33 جارێ پازۆلینیشا به‌ تۆمه‌توو ئێرتێداد، فه‌ساد و لاری جنسی به‌ڵام جه‌ واقێعه‌نه‌ به‌ بۆنه‌و باو‌ڕه‌ ئێنقلابیه‌کاشوه‌، مۆحاکێمه‌ که‌رد. ئه‌وڵین که‌ڕه‌ت ئاوه‌خته‌ که‌ جه‌ 22 ساڵه‌یینه‌ چه‌نی ئه‌دایش جه‌ ده‌گاو فیولانیوه‌‌ کۆچشا که‌رد  په‌ی شاروو ڕۆمی و ئه‌ندیشه‌کاش که‌ سه‌مه‌روو راوینوو ئادی جه‌ باره‌و ئی شاریوه‌ بێنێ چاپش که‌ردێ، دادسانوو ڕۆمی به‌ جرموو شێونای زێهنه‌و گردینیوه‌ شکاتش چه‌نه‌ که‌رد و کار‌شا یاونا به‌ مۆحاکێمه‌.
نویسیاره‌کا و شێعره‌کاو پازۆلینی جه‌ هه‌ر راوینێوه‌، شایه‌توو ئێ قسێنێ که‌: هیچ شێعرێوه‌ جگه‌م جه‌ کرده‌وه‌ی(عه‌مه‌ڵ) بیه‌یش نیه‌ن.
به‌ڵام کرده‌وه‌و سیاسی پازۆلینی جه‌ زوانه‌نه‌ روه‌ مه‌ده‌و. چا ساڵانه‌ که‌ ئاڵمانیاکا و ئیتالیایه‌کا ته‌قالا که‌رێنێ به‌ چه‌م خشکنای ئه‌و تاریخیره‌ پیسی فاشیسمی جه‌ دامنه‌و وێشاوه‌ پسه‌ڕاوه‌، ئاد شۆنه‌و زوانێوه‌ بێ که‌ جه‌ مه‌فهوومێ تاته‌‌سالاری و فاشیستانێ پاک بۆنه‌. پی بۆنه‌وه‌ ئاد که‌ چه‌نی ئه‌دایش رابێتێوه‌ نزیکشا بێ، زوان و له‌هجه‌و فیولانی(فریۆلانی) ئه‌دایش  که‌رد به‌ مێعیاروو زوانیش. ئاد گه‌ره‌کش بێ جه‌ زوانوو ئه‌دایش، جۆرێوه‌ زوانی به‌هه‌شتی و پاک، زوانیه‌ که‌ یه‌کسه‌ر به‌ کاروو به‌روسته‌ی سۆزی عاشێقانه‌ی به‌ی، وه‌ش که‌رۆ و رێکوزۆ.
پازۆلینی بنه‌ڕانه‌ جه‌ واچه‌کاو زوانی فیولانی واچه‌نامه‌یوه‌ش وه‌ش که‌رد و هه‌وڵش دا که‌ به‌ یاردی ئی واچه‌نامه‌یه‌ شێعرێ بواچۆ. ئاد جه‌ شاعێرانه‌گیشه‌نه‌ زوانوو ئه‌دایش جه‌ ئه‌وه‌لوه‌ فێر بیوه‌ و وێش جه‌ واچه‌کاو زوانوو تاته‌ییش سه‌ریوه‌. جه‌ راوینوو ئادیوه‌ بابه‌ نیشانێ زڵم و ته‌مامییه‌توو نه‌زمێوی فاشیستی بێ که‌ ئیمپراتووری ڕۆمی سه‌رشوه‌ وه‌ش بیه‌ بێ. ئاد جه‌ نامیه‌نه‌ منویسۆ: << ئه‌دام باوڕش بێ که‌ من شاعێره‌نا >>.
سۆزانا  ئه‌داو پازۆلینی ژه‌نیه‌ سادێ و ده‌گاییه‌ و بابه‌ش پیایه‌ مۆته‌جه‌دێدی شاری بێ.  به‌ راوینوو پازۆلینی‌ ئه‌دا به‌ ماناو ساده‌گی ژیوای ده‌گایی بێ. پازۆلینی جه‌ شێعره‌کاشه‌نه‌ هه‌وڵ دێ بیاوۆ به‌ پاکی زێنده‌گی ده‌گای به‌ڵام به‌ مه‌حزوو ئانایه‌ ئاخرین واچێ منویسۆنه‌ و نوقتێ ئاخری مه‌نیوره‌ و سه‌ره‌ش جه‌ سه‌روو ده‌فته‌ره‌که‌یوه‌ به‌رز مه‌که‌رۆوه‌. وینۆنه‌ که‌ ئا ساده‌گیه‌ و ئا پاکییه‌ که‌ جه‌ دلێ شێعرێنه‌ گێڵان په‌یش، به‌ ته‌مامنای شێعره‌کێ جه‌ ده‌س لوان. ئی هه‌وڵه‌ تاقه‌ت پڕوکنه‌ په‌ی پێوا که‌رده‌ی زوانیه‌ به‌هه‌شتی جه‌ شێعره‌نه‌ و یاوای به‌ پاکی، پا مانانه‌  که:‌ ئینسان مشیۆ بلۆ گژوو ئا گرده‌ سۆننه‌تاره‌ که‌ جه‌ بابه‌یشوه‌  جیامه‌نێنێ په‌یش و گێرۆشا وه‌رو له‌قا. جه‌ وێش بزۆوه‌ و به‌ واتیه‌ته‌ر وێش بۆ به‌ خوداو وێش. ئی ئوستووره‌ جه‌ دلێ شێعره‌کاو پازۆلینینه‌ وینیۆنه‌.
دڵبینیایی پازۆلینی به‌ ئی زوانه‌ پاکه‌یه‌ که‌ ئاد جه‌ له‌هجه‌ ئه‌دایشه‌نه‌ مه‌گێڵو په‌یش، تا راده‌یوه‌ بێ که‌ مه‌جه‌لیه‌ش به‌ زوانوو فیولانی به‌رکه‌رد و په‌ی ئی زوانیه‌ فه‌رهه‌نگستانیه‌ش مه‌رزناره‌. دڵبینیایی پازۆلینی به‌ زوانوو ئه‌دایش جه‌ نیازوو ئادیوه‌ په‌ی یاوای به‌ بنه‌ڕاو زینده‌گی و سه‌رچه‌مه‌و هه‌ستی هۆرمه‌خێزۆ. ئه‌مما جه‌ باریه‌ته‌روه‌ ئاد که‌ نه‌تاوێ ده‌وری باتڵوو ژیوای ساده‌ی ڕۆوانه‌ی ده‌گایی ته‌حه‌مۆڵ که‌رۆنه‌، و جه‌ نزیکی بێ حه‌دیشوه‌ به‌ ئه‌دایش جه‌ ره‌نجه‌نه‌ بێ، ته‌قالا که‌رێ به‌ شێعر واته‌ی به‌ زوانوو ئه‌دایش، وێش جه‌ ئادێ و جه‌ ده‌گای دوور وزووه‌ و چه‌نی‌ ڕۆمی، ئا گه‌وره‌شاره‌ که‌ ئه‌وه‌مه‌نه‌و نه‌زموو فێئۆدالی بێ، ئێرتێبات به‌رقه‌رار که‌رۆ. شێعره‌کاو پازۆلینی جه‌ به‌ینوو ئی کێشیای و ته‌قالا ته‌قه‌ت پڕووکنه‌ینه‌ به‌ر میانێ.
پازۆلینی نویسه‌بێش: << ئه‌دام باوڕش بێ که‌ من شاعێره‌نا >>.
جه‌ "ڕۆم، شارێوته‌ر"نه‌ مه‌جمووعه‌یوه‌ جه‌ ویر، داستان و شێعره‌کاو پازۆلینی، ئێمه‌ به‌ شاعێرێو ئاشنا مه‌که‌رۆ ؛که‌ وێش چه‌نی گردوو زوانی و  گردوو رێخێ و گردییه‌توو فه‌رهه‌نگی بابه‌سالار و زاڵمانه‌و فاشیستانه‌ی ده‌رگیر مه‌که‌رۆنه‌. پا یاوگه‌وه‌ که‌ به‌هه‌شتوو وێش به‌ زوانێوه‌ پاک جه‌ سه‌روو هه‌ر ئی زه‌مینیوه‌ سازنۆنه‌.
پازۆلینی مه‌ئاوه‌زنۆمانه‌ که‌ په‌ی به‌رئامای جه‌ زڵم و حه‌قاره‌تی مشیۆ ئه‌وه‌ڵوه‌ زوانه‌که‌یما جه‌ واچه‌ زاڵموو وارمایه‌کا پاکوه‌ بکه‌رمێ.

نویسه‌ر: حسه‌ین نووش ئازه‌ر

سه‌رنج و دمانویسیا: فیولانی یامکه‌تێ فریولیایی له‌هجه‌‌‌و خه‌لکوو فریولین. فریۆل هه‌ن جه‌ ئۆستانه‌و ونتزیا جولیاو ئیتالیانه‌ که‌  که‌وته‌ن شمالوو وه‌رهۆرزوو ئیتالیای. مه‌ر‌که‌زوو ئی ئۆستانێ تریسته‌ن.زوانی ره‌سمی ئیتالیای له‌هجه‌ی فلورانسین. پازۆلینی په‌ی ئانایه‌ هه‌وکه‌ به‌رۆ سه‌روو ئۆتۆریته‌و زوانی ره‌سمی وه‌ڵاتی که‌ نمادوو ڕۆحوو بابه‌ساڵاری و فاشیسمین .

واچه‌نامه‌ی هۆرامی:



وێ وره‌ش: خود فروش *** پلتوه‌بیه‌: له‌ شده‌ *** شۆنه‌ما: اثر، نشانه‌ *** پسه‌راوه‌: پاک کنند *** لاری جنسی: انحراف جنسی *** دادسان: دادستان *** شێونای: بر هم زدن *** واچه‌ نامه‌: فرهنگ لغت *** زێهنه‌و گردینیوه‌: اذهان عمومی *** روه‌ مه‌ده‌و: اتفاق می افتد *** بنه‌ڕا: آغاز، شروع *** گژ: علیه‌، بر زد *** بزۆوه‌: بزاید، متولد شود *** تاقه‌ت پڕووکن: طاقت فرسا *** هۆرمه‌خێزۆ: ناشی می شود، سرچشمه‌ می گیرد *** کێشای: جذب *** ئه‌وه‌مه‌نه‌: بازمانده‌ *** دڵبینیایی: دلبستگی *** گردییه‌ت: تمامیت *** رێخه‌: ریشه‌ *** یاوگه‌: هدف *** سازنۆ: درست کند *** مه‌ئاوه‌زنۆما: به‌ فکر می اندازد *** وارمایه‌: حقیر، زشت *** هه‌وکه‌: حمله‌، هجوم *** ئۆتۆریته‌: قدرت 

چهارشنبه، آبان ۱۹، ۱۳۸۹

سه‌مه‌روو عه‌مری ویه‌رده‌ی

جه‌ 15 ساڵه‌یینه‌ فامام که‌ ئه‌دای/ئه‌وای جه‌ گردی باشته‌ر مزانا و برێو وه‌ختێچ تاته‌کا... جه‌ 20 ساڵه‌یینه‌ فێر بیانی که‌ هه‌رمانه‌ی خه‌لافه‌ فاییده‌ش نییه‌ن، حه‌تا ئه‌گه‌ر به‌ فرزیوه‌ ئه‌نجام دریه‌و... جه‌ 25 ساڵیینه‌ زانام  که‌ یه‌ک دانه‌ زاڕۆڵه‌، ئه‌دایش جه‌ بیه‌و رۆیێوی هه‌شت ساعه‌ته‌ و تاته‌یش جه‌ بیه‌و شه‌وێوه‌ هه‌شت ساعه‌ته‌ بێ به‌ش  مه‌که‌رۆ... جه‌ 30 ساڵیینه‌ یاوانی پانه‌یه‌ که‌ قۆدره‌ت، جازێبه‌و پیاین و جازێبه‌، قۆدره‌توو ژه‌نێ ... جه‌ 35 ساڵه‌یینه‌ حالی بیانی که‌ ئایه‌نده‌ چێوێو نیه‌ن که‌ ئێنسان به‌ میراسش به‌رۆ، به‌لكووم چێوێوه‌ن که‌ وێش مه‌سازنۆش... جه‌ 40 ساڵه‌یینه‌ ئاوه‌زیام که‌ ره‌مزوو وه‌شبه‌خت ژیوای، نیه‌ن چانه‌ینه‌ که‌ هه‌رمانێوه‌ که‌ وه‌شما مه‌ی چه‌نه‌ش ئه‌نجامش بده‌یمێ، به‌ڵکووم هه‌ن ئه‌چانه‌یه‌ که‌ هه‌رمانێوه‌ که‌ ئه‌نجامش مه‌ده‌ێمێ وه‌شما به‌ی چه‌نه‌ش... جه‌ 45 ساڵه‌یینه‌ فێر بیانی که‌ ده‌ ده‌رسه‌دێ جه‌ ژیوای چێوهایه‌نێ که‌ په‌ی ئێنسانی ئێتێفاق مه‌گنا و نه‌وه‌د ده‌رسه‌دێش ئانه‌نه‌ که‌ چه‌نی نسبه‌ت به‌ ئادی واکونش نیشانه‌ مدانێ... جه‌ 50 ساڵه‌یینه‌ په‌یم به‌رده‌ که‌ کتێب باشته‌رین دۆسوو ئێنسانین و شۆنه‌ره‌لوای کۆرکۆرانه‌ خراوته‌رین دژمه‌نوو ئادین... جه‌ 55 ساڵه‌یینه‌ زانام که‌ ته‌سمیمێ وردییێ مشیۆ به‌ مه‌ژگ گیریا و ته‌سمیمێ گه‌ورێ مشیۆ به‌ دڵ... جه‌ 60 ساڵه‌یینه‌ فامام که‌ بێ عێشق تاوی ئیسار که‌رینه‌ به‌ڵام بێ ئیسار هه‌رگێز نمه‌تاوی عێشق بوه‌رزینه‌... جه‌ 65 ساڵه‌یینه‌ یاوانی پانه‌یه‌ که‌ ئێنسان په‌ی له‌زه‌ت به‌رده‌ی جه‌ عه‌مری درێژی مشیۆ دماو وارده‌ی ئا چێویه‌ که‌ په‌نه‌وازه‌ن ئا چێویچه‌ که‌ مه‌یلش هه‌ن په‌نه‌ش بوه‌رۆنه‌ش... جه‌ 70 ساڵه‌یینه‌ فێر بیانی که‌ ژیوای ئا مه‌سئه‌لێ که‌ کارتی خاسێت جه‌ لاوه‌ بانێ نیه‌ن به‌ڵکووم خاس گه‌مه‌که‌رده‌ی به‌ کارته‌ خراوان... جه‌ 75 ساڵه‌یینه‌ په‌یم به‌رکه‌وت که‌ ئێنسان تا وه‌ختێو که‌ ویر مه‌که‌رۆه‌‌ کاڵوو و نه‌یاوان، به‌ ڕۆشتوو سه‌رلوای و به‌رزه‌فری وێش درێژه‌ مده‌ونه‌ و به‌ مه‌حزوو ئانه‌ی که‌ گۆمانش که‌رد یاوانش په‌نه‌ دوچاروو مدرای بۆنه‌... جه‌ 80 ساڵه‌یینه‌ په‌یم به‌رده‌ که‌ وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ی و که‌وته‌ی وه‌روو مۆبه‌تیوه/مۆحێبه‌تیوه‌‌ گه‌وره‌ته‌رین له‌زه‌توو دونیاین... جه‌ 85 ساڵه‌یینه‌ یاوانی پانه‌یه‌ که‌: به‌ڕاسی ژیوای وه‌شن.

سه‌ر‌چه‌مه‌: واتێ/قسێ هۆرچنیای گابریل گارسیا مارکێزی، نویسه‌ری کوله‌مبیایی، به‌ره‌نده‌و خه‌ڵاتوو ئه‌ده‌بی نۆبێلی.

جمعه، آبان ۱۴، ۱۳۸۹

به‌شوو ئێمه‌ یا به‌شوو عێشقی

مزانوو وه‌ختێو پانایه‌ ویر مه‌که‌ریوه‌ که‌ ته‌نیا که‌وته‌نی، چننه‌ دڵت مه‌گیریه‌و، چه‌ بۆغزێو مه‌نیشو سه‌روو سینه‌یت و چه‌ ماته‌مێو چه‌مه‌کات ته‌ڕ مه‌که‌رۆ. مزانوو وه‌ختێو ویروو کۆچکه‌رده‌کا مه‌که‌ریوه‌ و به‌ وه‌شبه‌ختیه‌کات که‌ جه‌ چۆڵی ویه‌رده‌ینه‌ تره‌کیشا بیناینه‌، چننه‌ پیر مه‌بینه‌.
به‌ڵام به‌شکه‌م سه‌باحی ساڵحان که‌ جه‌ وه‌رمی هۆرمێزی، بزانینه‌ هامکات چه‌نی تۆ دونیا مه‌خۆلقیه‌ووه‌‌، دره‌خت دیسان هه‌ناسه‌ مه‌کێشووه‌‌، گوڵ مه‌ته‌نۆوه‌، دونیا ئۆمید مه‌خولقنۆوه‌‌. به‌شکه‌م جه‌ به‌ینوو وازکه‌رده‌ی چه‌مه‌کاته‌نه‌ متمانی پێوا که‌ری که‌ ئینه‌ دمایین شه‌وه‌زه‌نگه‌نه‌و جه‌هانینه‌ و ئیتر تاریکی به‌ چه‌م نمه‌وینینه‌.
ئه‌رێ، جوان بیوه‌، ئه‌گه‌ر بزانی به‌شوو ده‌سه‌کاو تۆ و من جه‌ عێشقی، بێ به‌شین و عێشق په‌ی ئێمه‌ به‌ش نمه‌کریه‌و، ئانه‌ ئێمه‌نمێ که‌ په‌ی عێشقی به‌شێ بیمێنه‌. وه‌شحاڵ بینه‌ ئه‌گه‌ر بزانی عێشق وردیته‌ر چانه‌ینه‌ که‌ چێوێو بده‌و به‌ تۆ، به‌ من، به‌ ئێمه‌. عێشق جه‌ هه‌ر سه‌تحێوه‌نه‌ بۆ به‌شوو ئێمه‌ش پوه‌وه‌ دیاره‌ن. هه‌ر پا جوره‌ که‌ ژیوایما، ساڵه‌کاما، ڕوه‌کاما و ساته‌کاما جه‌ ئێمه‌ میراس به‌رانێ.
گه‌وره‌ بینه‌ ئاوه‌خته‌ که‌ بزانی چننه‌ گه‌وره‌نی. حه‌تا گه‌وره‌ته‌ر جه‌ گردوو عێشقه‌ وردی و گه‌وره‌کاو جه‌هانی.
ماته‌م مه‌نیشه‌! په‌ی ساته‌کاو ئایه‌نده‌یت مته‌وه‌للد به‌ (بخۆلقیه‌). دیسان هه‌ناسه‌ کێشه‌، گوڵ گه‌ره‌ و ئومید خولقنه(بزنه‌)‌ و جه‌ ویر نه‌به‌ریوه‌ که‌ هێچ وه‌خت روه‌و تاریکی نمه‌وینینه‌.

واچه‌نامه‌ی هۆرامی

ماته‌م: ناراحت، غمگین *** کۆچکه‌رده: سفرکرده‌، آدم های رفته‌ *** چۆڵی: کویر،صحرا *** سه‌باحی ساڵحان: صبح زود، بامداد *** مه‌ته‌نۆوه: می شکفد *** مه‌خلۆق: خلق شده‌، مردم *** مه‌خولقیه‌ووه‌: متولد می شود *** بخۆلقیه: متولد شو *** بخولقنه: بزا، خلق کن *** به‌ش: سهم، قسمت *** هه‌ناسه‌: نفس *** ئۆمید مه‌خولقنۆ‌: امید می زاید *** شه‌وه‌زه‌نگ: سیاهی *** میراس: ارث 

شنبه، مهر ۲۴، ۱۳۸۹

زوانی ئه‌دایی ( له‌ماوه‌رد)

وه‌ره‌تاوی سه‌ردابه‌رده‌ به‌ڵام فه‌ره‌حبه‌خشوو زمسانی جه‌ ده‌لاقه‌کاو وه‌رهۆرزوو که‌لاسه‌که‌یماوه‌ که‌ جه‌ ته‌به‌قه‌و ئه‌وه‌ڵوو وانگاکه‌یمانه‌ بێ، له‌زه‌تێو دێ به‌ لاشه‌ و گیانی که‌ وه‌سفش جه‌ زوانوو سه‌رداوارداوه‌ به‌ده‌ره‌ن. ئاغه‌ی ئه‌نساری ده‌بیروو ئه‌ده‌بیاتوو فارسی که‌لاسوو یه‌ک تا چواروو ده‌بیرستانوو ئێبراهیموو سه‌هبای حازروو غایبش ته‌مامنابێ به‌ڵام تام و تینوو وه‌ره‌تاوی، فه‌رمانوو ده‌سپه‌نه‌که‌رده‌ی ده‌رسه‌که‌ی جه‌ زوانوو ئادیوه‌ وزێ دماوه‌.
ئاخرسه‌ر واتش: کتێبه‌که‌تا واز که‌ردێ. ده‌رسوو ئا روه‌و ئێمه‌ نامێش "دمایین وانه‌" بێ. ئه‌سه‌روو ئالفۆس دووده‌ی،  داستاننویسی فه‌رانسه‌وی. تا ئا یاگێ جه‌ ویرم مه‌نه‌بۆ ئاغه‌ی ئه‌نساری واتش: ئالفۆس دووده‌ (1897-1840) نویسه‌رێوه‌ن چه‌نه‌ئاما و عاشقوو زوانوو فه‌رانسه‌ی. ئاد نه‌سرێوه‌ شیرین، به‌سۆز، جه‌زاب و پیتدارش هه‌ن. هه‌ر که‌س نویسیایه‌کاو ئادی بوانۆوه‌ هه‌م مه‌ستوو سه‌روه‌ش بۆنه‌ و هه‌م به‌ کشوه‌روو فه‌رانسه‌ی و زوانوو فه‌رانسه‌ی عه‌لاقه‌مه‌ند بۆنه‌ و ئینه‌ په‌ی نویسه‌ری، هونه‌ریوی فره‌ به‌رز و گه‌وره‌ن. ئیزافه‌ش که‌ردو واتش: "دمایین وانه‌" یۆ جه‌ وه‌شته‌رین نویسیایه‌کاو ئادین.
ئا ده‌ورانه‌، وه‌ختێو بێ که‌ ئه‌من چه‌نی ده‌سێوته‌ر جه‌ هام کلاسیه‌کام که‌مته‌ر شۆنه‌و وه‌نه‌یوه‌ بێنمێ و فره‌ته‌ر به‌ حاشیه‌کاو وانگاکه‌ی/مه‌دره‌سه‌که‌ی عه‌لاقه‌ نیشانه‌ دێنمێ. پی ده‌لیله‌و به‌ وه‌رچه‌م گێرته‌ی ئانه‌یه‌ که‌ ئێمه‌ جه‌ رشته‌و ریازینه‌ ده‌رس وانێنمێ و په‌ی ده‌رسه‌کاو علوومی ئینسانی پێسه‌و زوان و ئه‌ده‌بی فارسی، تاریخ و جوغرافی ئادیچ جه‌ ده‌بیرێستانوو ئێبراهیموو سه‌هباو نزام ئابادوو جنووبوو تارانی فره‌ گۆشما شل نه‌بێ به‌ڵام نمه‌زانوو ئا روه‌ چه‌ سێحرێوه‌ ده‌مواچوو(کلام) ئاغه‌ی ئه‌نسارینه‌ شاریایبێوه‌  که‌ 45 وانه‌رێ/دانش ئامووزێ که‌لاسه‌که‌ی چه‌موو گۆششا شل ئاسته‌بێ په‌ی ئادی. ئاغه‌ی ئه‌نساری پێسه‌و جارا روه‌ش که‌رده‌ لاو منوه‌و واتش: ئاغه‌ی فه‌راهانی بوانه‌شوه‌. وه‌ڵته‌ر جارێو ده‌رسم وه‌نه‌بێوه‌. هه‌وڵم دا تا ئا یاگێ که‌ مه‌تاو ئیحساس و سۆز جه‌ وه‌نه‌که‌یمه‌نه‌ به‌ کار به‌روو. ره‌فتاروو دماته‌روو مامۆسای مه‌تین و باسه‌وادما نیشانه‌ش دا جه‌ وه‌نه‌یوه‌که‌ینه‌ تا راده‌یوه‌ سه‌رکه‌وته‌ بیه‌بێنا. فره‌و جارا دماو وه‌نه‌ی یه‌ک په‌ل جه‌ ده‌رسه‌که‌ی ئاغه‌ی ئه‌نساری ئیدامه‌و وه‌نه‌که‌ی سپارێ به‌ یۆته‌ری و چه‌نی ئی کاریچه‌ ئا واچا یا عێباره‌تانه‌ که‌ فامایشا سه‌خت بێ شیشاوه‌ که‌رێ به‌ڵام په‌ی "دمایین وانه‌"ی ئا عاده‌تشه‌ ماڕا و ده‌لیلێویچش نه‌وینا که‌ وه‌نه‌و ده‌رسه‌که‌ی مدرنۆوه‌و یۆته‌ری که‌رۆ شه‌ریکوو ده‌رس وه‌نه‌که‌و من. ئه‌وه‌ڵ تا ئاخێروو "دمایین وانه‌"یم وه‌نه‌وه‌.
"دمایین وانه‌"حێکایه‌توو ئاخرین رۆ که‌لاسێوی زوانوو فه‌رانسه‌ین جه‌ مه‌نته‌قه‌و ئالزانسوو کشوه‌روو فه‌رانسه‌ینه‌ که‌ جه‌ زوانوو زاڕوڵه‌یوی هارووهاجیوه‌ واچیای واچیه‌ووه‌. ئالفۆس دووده‌ به‌ لێتافه‌ت و ساده‌گیێوی دڵنشین باسوو که‌لاسوو ده‌رسوو "دمایین وانه‌"ی مه‌که‌رۆ. زاڕۆڵه‌ هارووهاجه‌که‌ دماو ئانه‌یه‌ که‌ ته‌رسیش مه‌مێڕیه‌و چانه‌یه ‌که‌ مۆعه‌لێمه‌که‌ جه‌باره‌و نامێ فاعێلی و نامێ مه‌فعوولی چه‌نه‌ش په‌رسۆوه‌، مه‌لۆ دلێ که‌لاسه‌که‌ی و چانه‌یه‌ که‌ جه‌ که‌لاسه‌که‌نه‌ نه‌زم و بێ ده‌نگی حاکێمه‌ن و نووزه‌و که‌سی به‌ر نمه‌ی سه‌ره‌ش سڕمه‌مانۆ به‌ڵام وه‌ختێو به‌جیاتی په‌رسوو جویی جه‌ لاو میسیۆ هامێلیوه‌ (موعه‌لێموو که‌لا‌سه‌که‌ی) ته‌شوێق مه‌کریه‌و، ئه‌ننه‌ته‌ر سه‌ره‌ش سڕ مه‌مانۆ. به‌ په‌له‌ ملۆ سه‌روو یاگه‌کێ وێشوه‌ مه‌نیشۆره‌. وه‌ختێو مه‌نیشۆره‌ مه‌وینۆ جه‌ ئاخێروو که‌لاسه‌که‌ینه‌ خه‌ڵکوو ده‌گاکێ؛ پێسه‌و فه‌ڕاشوو ئه‌وساو پۆستخانه‌ی، قێخاو ئه‌وسای و بابه‌ "هۆسر"به‌ کڵاوه‌ شڕه‌کێشوه‌ نیشتێنێره‌و گرد ماته‌مبار میا وه‌روو چه‌ما. مۆعه‌لێمه‌که‌ به‌ ئه‌ده‌بێوی فره‌ واتش: <<زاڕۆڵه‌ ئازیزه‌کام! ئارۆ ئاخرین ڕۆن که‌ ئینایمێ پێوه‌ و ده‌رستا په‌نا ماچوو. جه‌ برلینوه‌ نامه‌ ئامان که‌ مه‌شیۆ جه‌ مه‌دره‌سه‌کاو ئالزانسینه‌ زوانوو فه‌رانسه‌ی ته‌دریس نه‌کریه‌ونه‌ و نوانیۆنه‌ و جه‌ سۆحه‌ولای مۆعه‌لێمی ئاڵمانی مه‌ینه‌ په‌ی ئیگه‌یه‌.>>. ئاوه‌خته‌ ئالفۆس دووده‌ باسوو واڕیای ده‌روونی زاڕۆڵه‌ هارووهاجه‌که‌ی مه‌که‌رۆ و جه‌ زوانوو ئادیوه‌ که‌ هیچ وه‌خت ده‌رسوو زوانوو فه‌رانسه‌یش خاس نه‌بیه‌ن ویروز مه‌که‌رۆه‌: <<دماو ئانه‌یه‌ که‌ کتیێبوو سه‌رفوو نه‌حویم واز که‌رد و مۆعه‌لێمه‌که‌ما‌ ده‌سش که‌رد به‌ ده‌ر‌س واته‌ی، مه‌تڵه‌به‌که‌ ئه‌ننه‌ ڕۆشن و ساده‌ ئاما وه‌روو چه‌مام که‌ به‌ راسی ته‌عه‌جبم که‌رد. جه‌ قسه‌کاش راحه‌ت حاڵی بێناو گردشا فامێنا. ڕاسه‌ن که‌ من خاس گۆشم دابێ وه‌لێ ئادیچ هیچ وه‌خت پاجۆره‌ ده‌رسش شی نه‌که‌رده‌بێوه‌ و حاڵیش نه‌که‌ردێبێنمێ. واچینی وه‌ڵێ خۆداحافێزینه‌، ئا پیا پیره‌ هه‌ژاره‌ گه‌ره‌کش بێ گردوو عێلم و سه‌وادوو وێش خانۆ دلێ مه‌ژگه‌ هاڵیه‌که‌یماره‌. میسیۆ هامێل واتش: زوانوو ئێمه‌ شیرین ته‌رین زوانوو دنیاین. جه‌ هه‌ر زوانێوته‌ر فه‌سێحته‌ر و به‌لێخته‌ره‌ن. مه‌شیۆ فره‌ هۆشما پوه‌شوه‌ بۆ و هیچ وه‌خت جه‌ هۆشش نه‌به‌رمێوه‌. مێلله‌تێو که‌ ئه‌سیروو بێگانان تا وه‌ختێو زوانوو وێش مه‌پارێزنۆ پێسه‌و ئانه‌ینه‌ که‌ کرێلوو زیندانه‌که‌یش ئینا ده‌سوو وێشوه.‌>> جه‌ درێژه‌و ده‌رسه‌که‌ینه‌ واناموه‌: <<چا ڕوه‌نه‌ دوێ یه‌رێ زه‌نده‌واڵێ ئامای دلێ که‌لاسی و ده‌سشا که‌رد به‌ وزه‌ وز به‌ڵام که‌سێو گۆشش په‌نه‌ نه‌دای. جه‌ قه‌راخوو بانه‌که‌ینه‌ کاوه‌تره‌کا گمه ‌گم که‌رێنێ و سه‌روو وێشا چه‌نی یۆترینی رازوو نیاز که‌رێنێ. من لاو وێموه‌ واتم ئه‌رێ پی کاوه‌ترایچه‌ ده‌ستوور مه‌دانێ که‌ به‌ ئاڵمانی قسێ که‌رانێ؟!>>.
ده‌رسه‌که‌م به‌ وانایوه‌ی ئی پاراگرافێ ته‌مامنا: <<ساعه‌ته‌و کلیسای زه‌نگوو نیمه‌رویش دانه‌. چی وه‌خته‌نه‌ ده‌نگوو سڕناو ده‌هۆڵوو سه‌روازه‌ ئاڵمانیه‌کا که‌ جه‌ مه‌شق که‌رده‌ینه‌ گێلێنێوه‌، جه‌ واروو ده‌ڵاقێ که‌لاسه‌که‌یوه‌ به‌رزوه‌ بی. میسیۆ هامێل ڕه‌نگه‌ش پڕای بێ. سه‌رێوه‌ش کێشاره‌ واری. قه‌دوو باڵاو ئادی هیچ وه‌خت ئاننه‌ به‌رز نه‌بیه‌بێ. ئاماوه‌ جوابوو واتش: <<دۆسه‌ ئازیزه‌کام، زاڕۆڵه‌ وه‌شه‌ویسه‌کام... دۆسه‌کام ... زاڕۆڵه‌کام... وه‌لێ بۆنه‌و ئانایه‌ هاناش په‌نگش وارده‌بێوه‌ دلێ گه‌ڵوێش و ده‌نگش به‌رنه‌ی، نزیکوو ته‌خته‌سیاوه‌که‌ی بیوه‌و گه‌چێوه‌ش هۆرگێرت و به‌ ده‌سێوی موحکه‌م و ئارام ئی یه‌ره‌ واچه‌شه‌ نووسیێ قه‌ووو ته‌خته‌که‌یوه‌: ( زینه‌ بۆ فه‌رانسه‌). ئاوه‌خته‌ سه‌ره‌ش نیا قه‌ووو دیواره‌که‌یوه‌و به‌ ده‌س ئیشاره‌ش که‌رد که‌ ده‌رسه‌کاما ته‌مامیا. خوداحافێز.>>. په‌ی چن ساتێو،‌ گاهه‌س بتاوی واچی یه‌ک ده‌قێقه‌ نه‌ جه‌ که‌لاسه‌که‌ی ده‌نگ به‌ر ئێ و نه‌ جه‌ ئاغه‌ی ئه‌نساری. به‌ راسی ئینه‌ په‌ی که‌لاسوو ده‌رسێوه‌ جه‌ ده‌بیرێستانێوه‌نه‌ که‌ دانش ئامووزه‌کاش به‌ ده‌رس نه‌وان نامدارێنێ یاگێ ته‌عه‌جوبی و باوڕ نه‌که‌رده‌نی بێ. ئی گرده‌ سه‌رنج و حزووروو قه‌لبیه‌ دیاریوی نادر بێ که‌ ئێمه‌ تا ئا روه‌ نه‌دیه‌بێما. ئاغه‌ی ئه‌نساری فره‌ جارێ "دمایین وانه‌"ش ته‌دریس که‌رده‌بێ به‌ڵام ئی بێده‌نگیشه‌ یاگێ داپه‌رسێ بێ. ئینسان واچێ قه‌راره‌ن زوانی فارسی جه‌ سۆحاوه‌لای  بلۆ په‌ی ته‌بعیدی. نمه‌زانوو چه‌ هه‌مزات په‌نداریه‌ بێ که‌ ئا ڕوه‌ که‌لاسوو ئێمه‌ش گێرته‌بێوه‌ر به‌ڵام  هه‌رچیه‌ بێ په‌یم به‌رکه‌وت ئانه‌ جادوو زوانین پا جۆره‌ که‌ دماو 40 ساڵێ ده‌موو میسیۆ هامێلێش بینیان ده‌موو مۆعه‌لێمه‌که‌و ئێمه‌یچش بینان و گردوو سه‌ره‌کاش به‌ردێنێ دلێ ویریره‌. ئه‌گه‌ر وه‌ره‌تاوی به‌له‌زه‌توو زمسانوو 1355 ئا ڕوه‌ تا ئاخروو زه‌نگوو ئه‌وه‌ڵی بڕش که‌رد به‌ڵام بێده‌نگی ئاغه‌ی ئه‌نساری فره‌ش په‌نه‌ نه‌شی و ئادم جه‌ شیوازوو میسیۆ هامێلی دی که‌ ئاماوه‌ جواب و واتش: <<زاڕۆڵه‌کا زوانی فارسی مه‌وجوودێوه‌ گران قیمه‌ت و گه‌نجێوی ئه‌نتیک و بێ هامتاو ئێمه‌ن هه‌و‌ڵ بده‌یمێ هه‌م خاس فێرش بێمێ‌ و هه‌م یوته‌رانی فێرکه‌رمێ>>.
ئی گرده‌مه‌ وات تا بیاو به‌ ڕۆمانه‌ی جه‌مووجۆر یا حه‌دیسوو نه‌فسوو"زوانی ئه‌دایی"به‌ قه‌ڵه‌موو ئاگۆتا کریستوفێ. نویسه‌رێوه‌ به‌ ره‌گه‌ز مه‌جارێستانیه‌ که‌ ئه‌ره‌نیشوو سوئیسینه‌ و‌ ئاغه‌ی چه‌نگیزی په‌هله‌وان، فه‌رهه‌نگ شناس و دانشمه‌ند، به‌ زوانێوی ڕه‌وان و ساده‌ هۆرشگێڵناینه‌و سه‌روو زوانوو فارسی. ئاگۆتا کریستوفه‌ پێسه‌و ئالفۆس دووده‌ی دڵبینیاو زوانی ئه‌دایینه‌. ئه‌وه‌ڵین به‌ ده‌لیلوو ئانه‌یه‌ وه‌ته‌نش داگیر کریان مه‌شیۆ جه‌ کشوه‌روو وێشه‌نه‌ کۆڵ بده‌و به‌ زوانێوه‌ غه‌یر جه‌ زوانوو ئه‌داییش به‌ڵام دووه‌مینه‌کێ به‌ ده‌لیلوو ئانه‌یه‌ وه‌ته‌نش داگیر کریان مه‌جبووره‌نه‌ موهاجێره‌ت که‌رۆنه‌ و جه‌ سه‌رزه‌مینیوی بێگانه‌نه‌ به‌ زوانێوه‌ غه‌یر جه‌ زوانی ئه‌داییش قسێ که‌رۆ. داستانه‌کێ واچیای/ره‌وایه‌توو وێ نویسێوه‌ کۆتاو ژیوای خاتوو ئاگۆتا کریستۆفێن که‌ من چی نویسیانه‌ سه‌روو راوینوو ئادێوه‌ جه‌باره‌و زوانوو ئه‌داییوه‌ کارم هه‌ن. ئاده‌ که‌ دماو داگیرکه‌رده‌ی بووداپێستی به‌ ده‌سوو ئه‌رتشوو شه‌وره‌وی جه‌ ساڵه‌و 1956 میلادینه‌ ناچاره‌ بۆنه‌ وه‌ته‌نیش جیا بازۆ. هه‌ر جه‌ ڕۆ ئه‌وه‌ڵیوه‌‌ په‌ی دووری جه‌ زوانی ئه‌داییش، هاواروو ناڵه‌ مه‌که‌رۆ. ئاگۆتا کریستوفه‌ جه‌ ساڵه‌و 1935 جه‌ ده‌گایێوی وردییه‌ی بێ ئاوو به‌رقوو جاده‌ و ته‌له‌فوون جه‌ مه‌جارێستانه‌نه‌ ئامێنه‌ به‌ دنیا. ئاده‌ جه‌ زاڕۆڵیینه‌ تووشوو ده‌رده‌ی بێ ده‌رمانه‌و وانای بیه‌نه‌. ئاگوتا که‌ زاڕۆڵێ ئامووزکاروو ده‌گاکێن، جه‌ چوار ساڵه‌یینه‌ سه‌واد فێره‌ بۆنه‌و هه‌ر چێوێو که‌ میاوۆو به‌ ده‌سش موانۆشه‌وه‌. هه‌ر جه‌ زاڕۆڵه‌یینه‌ ده‌س مه‌که‌رۆ به‌ داستان واته‌ی و جه‌ 14 ساڵه‌یینه‌ که‌ په‌ی ده‌رس وانای ملو شه‌بانه‌رووزی  ده‌س مه‌که‌رۆ به‌ نویسیه‌ی. دڵبینیایی/دڵبه‌سته‌گی ئادێ به‌ زوانی مه‌جاری(ئه‌دایی) به‌ حه‌دێوه‌ن که‌ نمه‌تاو قه‌بووڵ که‌رۆ زوانایه‌ته‌ری وجوودشا هه‌ن و خه‌ڵکانێوهه‌نێ که‌ پا زوانانه‌ قسێ مه‌که‌را و مه‌ژیوا. ئاده‌ هه‌ر زوانێو بێجگه‌ جه‌ زوانی مه‌جاری به‌ زوانوو دژمه‌نی مزانۆ. کریستۆفه‌ 21 ساڵێشه‌ن که‌ ئه‌رته‌شوو شه‌وره‌وی بووداپێستی داگیر مه‌که‌رۆ. ئاده‌ جه‌ حاڵێوه‌نه‌ که‌ کناچێوه‌ 4 مانگێ ئینا باوشیشوه‌ و دوێ تۆشه‌وه‌رێ به‌ ده‌سشوه‌؛ یۆشا جلێ زاروه‌که‌یشه‌نێ و ئه‌وته‌رشا فه‌رهه‌نگ واچه‌کاشه‌نێ/لوغات، ته‌کوو شوه‌که‌یش و 8 که‌سێته‌ری بێ دزیوه‌ مه‌جارێستانی جیا مازاو وارێدوو ئۆتریشی مه‌بانێ و چاگه‌نه‌ ته‌قازاو په‌نا‌به‌ری مه‌که‌رانێ. ئاده‌ جه‌ به‌سه‌رئاماکه‌یشه‌نه‌ منویسۆ: <<چا ڕوه‌نه‌ ، وێره‌گایێوی نوامبروو 1956 که‌ مه‌جارێستانم جیا ئاست په‌ی هه‌میشه‌ی ته‌عه‌لۆقوو وێم به‌ مێلله‌تێوه‌ جه‌ ده‌س دا.>> ئه‌ڵبه‌ته‌ ئی قسێ چه‌پوانه‌و ده‌مواچوو/که‌لام ئالفۆس دووده‌ین که‌ ماچۆ: <<تا وه‌ختێو که‌ زوانوو وێت پارێزنان، جه‌ مڵک و مێلله‌توو وێت نه‌بڕیانی>>.
ئاگۆتا دماته‌ر بۆنه‌ به‌ په‌نابه‌روو کشوه‌روو سۆئیسی و جه‌ مه‌نته‌قه‌و ولانژوو نۆشاتێلینه‌ یاگه‌گیره‌ بۆنه‌و جه‌ کارخانه‌و سه‌عات سازی <<فۆنتێن ملوونینه‌>>ده‌س مه‌که‌رۆ به‌ هه‌رمان که‌رده‌ی. ئاده‌ تا 5 ساڵێ دماته‌ر ئاوه‌خته‌ که‌ زاروه‌که‌ش پا مه‌نیه‌و مه‌دره‌سه‌، ته‌نیا په‌ی ئێرتێباتی ساده‌ی و به‌رئاورده‌که‌رده‌ی نیازه‌کاشه‌ن مه‌تاوو به‌ زوانی فه‌رانسه‌وی قسێ که‌رۆنه‌ ئه‌مما نمه‌تاو بوانۆوه‌ یا بنویسۆ. جه‌ کارخانه‌نه‌ و هه‌ریاگێوته‌ره‌نه‌، هه‌ر سات که‌ شیعرێوش مه‌ی په‌ی سه‌بتش مه‌که‌رۆ شه‌وانه‌ جه‌ ئاپارتمانه‌ دوه‌ ئۆتاقیه‌که‌شه‌نه‌ یاداشته‌کاش به‌ زوانی مه‌جاری پاکنویس مه‌که‌رۆ. ئاگۆتا جه‌ باره‌و ئا وه‌ختانه‌ که‌ نمه‌تاوو ته‌کوو هه‌مکاره‌کاش ئێرتێبات به‌رقه‌رار که‌رۆنه‌، منویسۆ: <<جه‌ کارخانه‌که‌نه‌ گرد ته‌کوو یۆترینی خاسێنێ. مه‌خوا به‌ ده‌مماوه‌. ته‌کمانه‌ قسێ مه‌که‌را به‌ڵام هیچ چێوما خاڵی نمه‌بۆ. ئه‌چاگه‌نه‌ن که‌ویر/چۆڵی ده‌س په‌نه ‌‌که‌رۆ. چۆڵی ئیجتماعی، چۆڵی فه‌رهه‌نگی.  وه‌ختێو ئامایمێ په‌ی ئیگه‌ی چه‌مه‌ڕاو چێوێو بێنمێ. نه‌زانێنمێ ئا چێوه‌ چێشه‌ن، وه‌لێ متمانیم هه‌نه‌ ئا چێوه‌ ئینێشا نه‌بێنێ: روێ ماته‌مباروو هه‌رمانه‌ی، ئی وێره‌گا بێ ده‌نگێ‌، ئی ژیوا سه‌ردوو سڕوو بێ جمه‌و بێ ئۆمیده‌. 26 ساڵێ بیه‌نه‌ که‌ جه‌ دانشگاو نۆشاتێلینه‌  ده‌س مه‌که‌رۆ به‌ فێربیه‌و زوانوو فه‌رانسه‌ی. داماو دوێ ساڵا مه‌تاو بوانووه‌و بنویسۆ. نیشانه‌ مه‌ده‌و ئاده‌ هه‌ر ئا کناچێنه‌ که‌ جه‌ 4 ساڵه‌یینه‌ سه‌واد فێره‌ بیه‌بێ. پی گردیوه‌ مه‌نویسۆ: <<زیاته‌ر جه‌ 30 ساڵێن به‌ زوانی فه‌رانسه‌یی قسێ مه‌که‌رونه‌ و 20 ساڵێن به‌ زوانی فه‌را‌نسه‌یی منویسوو به‌ڵام هێشتا ئا زوانیه‌ فێر نه‌بیه‌نا. بێ غه‌ڵه‌ت نمه‌تاوو په‌نه‌ش قسێ که‌روو و ته‌نیا به‌ یاردی و سه‌ردای گرد جاری ئه‌و فه‌رهه‌نگ لۆغه‌تان/واچان  که‌ مه‌تاو بنویسوونه‌. پی بۆنه‌وه‌ن زوانی فه‌رانسه‌یی به‌ دژمه‌ن مزانوو. ده‌لیلێو فره‌ موهمته‌رش ئانه‌ن که‌؛ ئی زوانه‌(فه‌رانسه‌یی) سه‌وره‌ سه‌ور زوانی ئه‌داییم مه‌کشۆنه‌.>>. ئاگۆتا کریستۆفه‌ دماته‌ر دوێ نمایێشنامێ به‌ زوانی فه‌رانسه‌وی مه‌نووسۆنه‌ و په‌ی ئێجرای مه‌کیانۆشا په‌ی "رادیۆ سۆئیس رۆماند"ی وچاگه‌نه‌ په‌سه‌ند مه‌کریا. هه‌رپاسه‌ ئاده‌ ئه‌وه‌ڵین ڕۆمانه‌ش مه‌ده‌و به‌ یه‌رێ وڵاوکه‌ره‌وه‌و کتێبی به‌ نامێ: گالیمار، گراسه‌ و سۆی. سۆی رۆمانه‌کێش چاپ مه‌که‌رۆ و چا ڕۆوه‌لا تا به‌ ئارۆ بیه‌نه‌ به‌ نویسه‌رێوی گه‌ورێ و دیارییێ جۆراوجۆرێ ئه‌ده‌بییش به‌ردێنێوه‌.
"زوانی ئه‌دایی"ژیوانامه‌یوه‌ی کوتا و ئاسانوان به‌ڵام فره‌ فه‌ره‌حبه‌خشوو ویر هۆرخزنه‌ن. ئاگۆتا به‌ ته‌رزێوه‌ ئه‌ساسی وابه‌ستێ زوانوو ئه‌داییشه‌نه‌ و هێشتا ئه‌وزوانه‌کاته‌ری به‌ دژمه‌ن مزانۆ. کریستۆفه‌ ماچۆ: من ئی زوانمه‌(فه‌رانسه‌یی) هۆرنه‌چنیه‌ن، ته‌قدیر و هۆرکه‌وت و شه‌رایه‌ت ئادش سه‌پنان ملوو منه‌ره‌. ناچاره‌نا به‌ فه‌رانسه‌یی بنویسوو. ئینه‌ په‌یم زۆرانینه‌. ئی ڕۆمانێ یاگێ به‌رزوو شکوداروو زوانی ئه‌دایی فره‌ باش نیشانه‌ مده‌و. بێجگه‌ جه‌ باسوو زوانی ده‌رده‌و مۆهاجێره‌تیچ هه‌نه‌ ویرشه‌نه‌و هه‌وڵ مه‌ده‌و وانه‌ری ته‌کشه‌نه‌ ئاشنا که‌رۆ به‌تایبه‌ت چاگه‌نه‌ که‌ ویروز مه‌که‌رۆ که‌ هه‌ر مۆهاجێرێو/په‌ناهه‌نده‌یوه‌ نمه‌تاونه‌ وێش سازگار بده‌و چه‌نی وه‌ڵاتوو بێگانا و پا بۆنه‌وه‌ن که‌ بڕێو جه‌ مۆهاجێره‌کا سه‌رزه‌مینوو بێگانه‌ی جیا مازا؛ یا ملا پیرای مه‌رگیوه‌ جه‌ کشوه‌روو وێشانه‌ و یا یاگه‌هایه‌ دوورته‌ر مێزاوه‌و وێشا مه‌کێشا داری. یۆ چانیشا کناچێوه‌ 18 ساڵێنه‌ به‌ نامێ گیزلای.
ڕۆمانه‌ی کوتای "زوانوو ئه‌دایی"،‌ ئاغه‌ی چه‌نگیزێ په‌هله‌وان، جه‌ ده‌ورانوو دووریش جه‌ ئیستانبووله‌نه‌ هۆرشگێڵنانه‌وه‌ سه‌روو زوانوو فارسی. یانزه‌ فه‌سڵێنه‌ و یا به‌ واته‌و هۆرگێڵنه‌ری، یانزه‌ چرکێ جه‌ ژیواو ئاگۆتا کریستۆفێ به‌ زوانێوه‌ ساده‌ به‌ڵام گیراو یاوگه‌مه‌ند شه‌رحه‌ مه‌ده‌و که‌ خه‌فه‌توو شادیش پێوه‌ تێکه‌ڵ که‌رده‌ن. من ئه‌جوم خاتوو ئاگۆتا هه‌رچه‌ند دیارییی/جایێزێ جۆراوجۆرێ ئه‌ده‌بییش به‌ردێنێوه‌ به‌ڵام خه‌مش فره‌ته‌ر بیه‌ن. پا بۆنه‌وه‌ که‌ ئینسانیوی دوه‌ فه‌رگه‌نگێنه‌و فه‌رهه‌نگوو ئه‌دایش که‌ جه‌ له‌حازوو جوغرافیاییوه‌ ته‌رکش که‌رده‌ن سه‌رشوه‌ سه‌نگینی مه‌که‌رۆ و ئینه‌ بارش گران که‌ردێنه‌. ئاغه‌ی په‌هله‌وان  جه‌ دماواچه‌ په‌یجۆرانه‌که‌شه‌نه‌ سه‌رنجێوه‌ش کێشان سه‌روو په‌یامه‌دوو ره‌وانی سه‌خت و گیان پڕووکنوو مۆهاجێره‌تی په‌ی ئا که‌سانه‌ که‌ دڵشا هه‌ن لاو زوانوو خاکوو وه‌ته‌نوو وێشاوه‌. ئاد منویسۆ به‌سه‌رئاماو فره‌ی جه‌ مۆهاجێره‌کا، سیاسی و غه‌یرێ سیاسی ئه‌غڵه‌ب پا جۆره‌ن: دڵبینیایی به‌ ویه‌رده‌ی، بێگانه‌گی ته‌کوو ئیسه‌ی‌ و ته‌رسی جه‌ ئایه‌نده‌ی. به‌ راوینوو په‌هله‌وانی هه‌ر مۆهاجرێو زات و چاره‌نووسش جیا جه‌ یوته‌رین و ئاچێوه‌ که‌ په‌ی ئه‌ده‌بیاتی یاگه‌و سه‌رنجین هه‌ر ئی خسووسیاته‌ تاقه‌که‌سیه‌تینێ. نویسه‌ره‌و ڕۆمانه‌و زوانوو ئه‌دایی چه‌نی ئانه‌یه‌ که‌ برێو جه‌ تایبه‌تمه‌ندیاو ئا گروویه‌ که‌ ته‌کشانه‌ وه‌ڵاتیش جیا مازۆ، مه‌وزوو وه‌روو قسه‌و باسی، راسه‌وراس و بێ دره‌نگ سه‌روو واقعیه‌توو تایبه‌توو/ویژه‌و وێشوه‌ ته‌کید مه‌که‌رۆ و حه‌تا جه‌ داستانه‌کاشه‌نه‌ فره‌ که‌م باسوو شوه‌که‌یش مه‌که‌رۆ. ئاچێوه‌ که‌ وێش ته‌جرۆبه‌ش که‌رده‌ن مه‌نیه‌وش وه‌روو ده‌سوو وانه‌ری.
هه‌م "زوانی ئه‌دایی"و هه‌م "دمایین وانه‌"هه‌ردوێ په‌ی نه‌بیه‌ی زوانوو ئه‌دایی شیوه‌ن مه‌که‌را.  جه‌"دمایین وانه"نه‌ فه‌رانسه‌ویه‌کا هان نمه‌دریا په‌ی دژمه‌نی که‌رده‌ی ته‌کوو زوانهایه‌ته‌ری به‌ڵکوم ته‌شوێقێ بانێ په‌ی ئانایه‌ زوانوو ئه‌دایی وێشا پارێزنا. ئه‌مما جه‌ "زوانوو ئه‌دایی"نه‌ ته‌کوو ئانه‌یه‌ که‌ نویسه‌ر ئارام ئارام، عه‌مه‌ڵه‌ن و هه‌رهه‌قه‌تی زوانوو ئه‌دایی وێش مه‌نیه‌و لاوه‌ و نویسه‌ی به‌ زوانی فه‌رانسه‌یی که‌ هێشتا هه‌ر به‌ دژمه‌نش مزانۆ، ده‌س په‌نه‌مه‌که‌رۆ. هۆرگێڵنه‌ری زاناو ئی کتێبه‌یه‌ وه‌رچه‌مگا یا راوینوو نویسه‌ری ره‌د مه‌که‌رووه‌و منویسۆ ئاده‌ جه‌ ویر مه‌به‌رونه‌وه‌ که‌ فێربیه‌ی زوانێوته‌ری جه‌ زه‌مینه‌و فه‌رهه‌نگێوه‌نه‌ که‌ هه‌نی دلێشه‌نه‌ جا، با ئانه‌ فه‌رهه‌نگوو زوانوو ده‌سه‌ڵاتی یا فه‌رهه‌نگوو زوانێوی باووو/رایجوو زه‌مانه‌ی بۆ؛ نه‌ ته‌نیا چێوێو جه‌ ئینسانی که‌م نمه‌که‌رۆوه‌ به‌ڵکوم مه‌نزه‌ڵه‌ت و پایه‌ش به‌رزته‌ر مه‌که‌رۆوه‌.



سه‌رچه‌مه و دمانویسیا‌: نه‌قدوو زێنده‌یاد ئه‌حمه‌دێ بوورقانییێ فه‌را‌هانی سه‌روو کتێبوو: <<زبان مادری>>،ئه‌سه‌روو: ئاگۆتا کریستوفێ‌،هۆرگێڵنه‌ر: چه‌نگیز په‌هله‌وان، وه‌ڵاوکریاو ئاوی، تاران،1386.



واچه‌نامه‌ی هۆرامی:

زوانوو ئه‌دایی: زبان مادری *** سه‌ردابه‌رده‌: کم رمق. *** وه‌رهۆرز: شرق.طلوع آفتاب. *** فه‌ره‌حبه‌خش: دلچسپ *** وانگا: مدرسه‌ *** تام: طعم *** تین: حرارت *** ئاخرسه‌ر: سرانجام *** دمایین وانه‌: آخرین درس *** پیت: غنی، پربرکت *** وه‌رچه‌م گێرته‌ی: در نظر گرفتن *** ده‌م واچ: کلام *** شاریا: پنهان *** شی: تجزیه‌ و تحلیل. تفسیر *** هارووهاج: پر جنب و جوش *** واڕیای ده‌روونی: انقلاب درونی *** پارێزنای: مراقب بودن. حفظ کردن *** زه‌نده‌واڵه‌: زنبور *** گمه‌گم: بغو بغو *** داپه‌رس: سوال ***  ئه‌نتیک: گرانبها، عتیقه‌ *** ئه‌ره‌نیش: ساکن *** دڵبینیا: دلبسته‌ *** واچیای: ر‌وایت *** ویر هۆرخزن: تامل برانگیز *** یاگێ سه‌رنجێ: تامل برانگیز *** دماواچ: پسگفتار *** په‌یجۆری: تحقیق *** گیان پڕووکن: طاقت فرسا *** تاقه‌که‌سیه‌تی: فردیت *** وه‌رچه‌مگا: نظر، دیدگاه‌ *** راوین: نظر، دیدگاه‌