سه‌شنبه، مرداد ۲۰، ۱۳۹۴

کارل مارکس: ژیوای و ده‌ورووبه‌ر


مه‌رگوو مارکسی [1883 میلادی] سه‌رنجێوی‌ ئه‌چامنه‌و خه‌ڵکیش نه‌کێشا په‌یلاو وێش. ئه‌ڵبه‌ته‌ ڕۆنامه‌و تایمزوو له‌نده‌نی ئاگاداریه‌ کوڵ‌ و په‌ڕ غه‌ڵه‌تش چاپ که‌رد. دلێنه‌که‌ش خه‌به‌رنگاروو تایمزی، شاروو پاریسیوه‌‌ کیانابێش پانایچوه ‌که‌ مارکس له‌نده‌نه‌نه‌ دنیاش جیائاستێ ‌بێ. ئی خه‌به‌رنگاره‌ ئا نویسیاشه‌‌ چاپه‌مه‌نیه‌ سۆسیالیستییه‌کاو فه‌رانسه‌ینه‌ وه‌نه‌بێوه‌ و که‌رده‌بێش به‌ گوزارێش. شۆره‌توو مارکسی دماو کۆچیش وه‌ره‌ش گێه‌ته‌ره‌ چوونکه‌تێ کارسازی [ته‌ئسیر] ئێنقلابی تالیمه‌کاو ئادی رۆبه‌رۆ وێشان دیاری دێنێ. مارکس هیچکایه‌ ئه‌ننه‌‌و هامده‌وره‌‌ ئێحساسی یا رۆمانتیکه‌کاش زێهنوو خه‌ڵکی یا ژیواینامه‌نویسه‌ حێرفه‌یه‌کاش نه‌گێرته‌ره‌. هه‌ر به‌ڕاسیچ کارلایل، جان ئێستوارت میل و هێرتسێن که‌سانیه‌ تراژیکته‌رێ بێنێ و تووشیاروو مه‌ینه‌ت و ئه‌شکه‌نجه‌ی‌ فکری و ئه‌خلاقیێوی ئه‌چامنه‌ی که مارکس ‌نه به‌سه‌رش ئاما بێ و نه‌ فام‌. به‌ڕاسی ئی پیایانه‌ جه‌ ناڕه‌حه‌تی و ناوه‌شیاو هامنه‌سڵه‌کاشا کارسازییه رێخه‌ییشا گێرته‌ بێ و شۆنه‌و وێشاره‌ شیوکه‌ردیه‌‌ تاڵ و فره‌شا جه‌ ئا ناڕه‌حه‌تی و ناوه‌شیانه‌ جیا ئاست. خاسته‌ر و سۆزدارته‌ر جه‌ هه‌رچیویه‌ که‌ بتاوی نویسیایه‌ گردین [عموومی] و تایوه‌تیه‌کاو [خسووسی] مارکس و ئێنگێلس ینه‌ بێزیوه‌. مارکس وه‌رانوه‌روو جامێعه‌ی بێمایه‌ و سوودپه‌ره‌ستوو زه‌مانه‌یش گژیێ چوونکه‌تێ به‌ نه‌زه‌ره‌ش ئی جامێعه‌‌‌ دماپاکوو پێوه‌نیه‌ ئینسانیه‌کا کێشێ روه‌لاو نه‌مه‌نه‌ی و سوکیره‌. جه‌نگوو مارکسی وه‌رانوه‌ر به‌ جامێعه‌یه‌ ئه‌چامنه‌ی‌ به‌ڕاسیی بێوچان و بنه‌ڕه‌تی بێ. تان و پۆ زێهنیش سفتووسۆڵ و قولۆر بێ. ئێحساساتی و حه‌ساس نه‌وێ. به‌ وێشه‌ره‌ په‌رمێ. لێره‌داریه پته‌و بێ. ده‌لیلوو به‌دبه‌ختیاش به‌روو وێشه‌نه‌ وینێنه‌ و هه‌رپاسه‌ جه‌ نه‌داری، نا‌وه‌شی و سه‌رکه‌وته‌یی دژمه‌نه‌کاشه‌نه‌. ژیوای ده‌روونیش ئارام و ئه‌هوه‌ن بێ و دووور جه‌ پێچووپڵووچی. دنیای ساده‌ وینێ: سیاو و چه‌رمه‌. که‌سانیه‌ که‌‌ هامده‌سه‌ش‌ نه‌بێنێ وه‌رانوه‌رشوه‌ بێنێ. زانێنه‌ لاو چه ‌که‌سانیه‌وه‌ لوسێش هورگێرتێنه‌. ژیوایش په‌ی ئه‌یشا بێ و دڵنیا بێ ئاخرسه‌ریچ ئی مدرامانه‌ سه‌ر مه‌گنۆنه‌. ئاجوره‌ په‌ریشان باوه‌ڕییه‌‌‌ که‌ دلێ ژیواو ڕه‌فێقه‌ دڵناسکه‌کاشه‌نه‌ وینیێ [پسه‌و زه‌جره ‌سه‌خته‌کاو هێس ی و هاینه ‌ی] هامده‌ردی و هامدڵیش هۆر نه‌خێزنێ. گاهه‌ز ئاد ئی  ژان یا قه‌یرانێ‌ به ‌به‌شێو جه ‌نیشانه‌ فره‌کاو وڕای و ئه‌ره‌مێریایی بورژوازی زانێ که‌ به‌شێوه‌و‌ نه‌وه‌شی دلێ حاڵ، سۆز و ئێحساسینه‌ وێش مرمانۆ و هه‌رپاسه‌ ئه‌گه‌روو سوودگیرته‌ی ئه‌چی ژانه‌ کۆماییانه‌ په‌ی ئێو یا ئه‌و یاوگه‌ی‌ تایوه‌ت و هونه‌ری ناشیرین دلێ کاسانیه‌نه‌ که‌ وه‌ره‌چه‌ماشاوه‌ گه‌وره‌ته‌رین نه‌به‌ردوو تاریخوو به‌شه‌ری روه‌ دێ. ئی به‌وێ سه‌ختگێرته‌یه‌‌ وه‌رانوه‌ر به‌ ئێحساساتی شه‌خسی، پامدری و جه‌ختی ئه‌جومه‌زهه‌بانه‌ په‌ی پارێزی ئیسارگه‌رانه‌ی، بییێ به وانیه‌ په‌ی یاگه‌گیره‌کاش و هه‌رپاسه‌ دژمه‌نه‌کاش. ئی کۆڵنه‌دای و نه‌سازیایه‌‌، جیاوه‌که‌روو یاگه‌داره‌ ڕاسینه‌کاشه‌ن [هه‌م دلێ شۆنکه‌وته‌کاش و هه‌م دلێ نه‌یاره‌کاشه‌نه‌] چنی لیبڕالیسمی خڵاوه‌نکاری جه‌ گردوو ویه‌ره‌کانه‌‌‌.
وه‌ڵێ مارکس یه‌نه که‌سانیه‌ باسوو جه‌نگ به‌ینوو ته‌به‌قاشا [چین] که‌رده ‌بێ.‌ به‌ڵام ئاو بێ په‌ی سازماندای سیاسی ته‌به‌قیه‌ به‌نامێ ته‌به‌قه‌و هه‌رمانکه‌ری به‌رنامه‌ش مت و سه‌ربه‌رزانه‌ به‌ردش ڕاوه‌. ته‌به‌قێو‌ که‌ ته‌نیا په‌ی مه‌نافێعوو وێش گژیان و پا هه‌رمانێ دیمه‌نوو حێزبه‌ سیاسیه‌کا و جه‌نگه‌ سیاسیه‌کاش فاڕا پێوه‌ره‌. مارکس چه ‌به‌‌‌ په‌یلواو وێش و چه ‌به‌ په‌یلواو هامده‌وره‌کاش ده‌رجه‌و ئه‌وه‌ڵینه‌ تێئوریسیه‌نوو ئێقتسادی بێ. بنیه‌ره‌کاش [فه‌رزه‌کاش] و ئا وه‌رشیپانه‌‌ کلاسیکانه‌ که‌ وانه‌کاش [ئامووزه‌] سه‌رشوه‌ چنیاینێ و توه‌شا گێرتێنه‌ و وه‌رێوه‌ که‌ وێش دایش په‌نه‌ بیێنی به‌ ڕاویێنێو [نگه‌رێش]‌ به‌ینوو  باقی ڕاوینا و لوایشا دلێ تاڵانه‌و باسه‌ دمایینه‌کانه‌. ده‌سێو‌ ئا ڕاوینشانه‌ به‌ ‌تاریخ ویه‌رده‌ زانان و ڕه‌دشاوه‌ که‌رده‌ن‌ و ده‌سێوه‌یچ ژیوناشاوه‌ و لاشا وه‌نه‌گیرت. پینایچوه‌ سه‌خت متاوی واچی وانه‌ ئێقتسادیه‌کاش هیجکایه‌ تاوابۆشا دلێ تاڵانه‌و تێئوریه‌ ئێقتسادیانه‌ یاگێشا گێرته‌ بۆ. وانانێو که‌ فره‌ته‌ر و ئه‌وه‌مه‌نته‌رێ جه‌ هه‌ر ریکینه‌ی‌ باوه‌ڕیته‌رینه‌ ئه‌چی ده‌ورانه‌ تازه‌نه‌ سه‌روو ده‌نگ و هه‌رماناوه‌ شونه‌ماشا دیاره‌ن، تێئوریه‌کێ ئادینه‌ جه‌باره‌و ته‌کاموڵ و ساختاروو جامێعه‌ی سه‌رمایه‌داریوه‌. هه‌رچه‌ند وێش هیچ یاگێوه‌نه‌ شیشوه‌ نه‌که‌رده‌ن. چی تێئوریێنه‌ پامدری مه‌کریۆ و ئامان‌ وه‌رچه‌مته‌رین په‌رسه‌ که ‌جه‌باره‌و هه‌ر دیارد‌یه‌وه‌ مه‌شیۆ گنۆ ڕوه‌ بینیانوه‌ به‌ پێوه‌نیه‌ که‌ ئا دیارده‌ چنی ساختاری ئێقتسادی هه‌نش. به ‌واتیه‌ته‌ر ڕابێته‌و قودره‌تی ئێقتسادی دلێ ساختاری کۆمایینه‌ [که‌ یاگێ ئه‌ر‌مانای ئا رابێتانه‌]. پیجۆره‌ ئی تێئوریێ‌ پا پامدریه‌ که‌ واتما، ده‌سینێ تازێش‌ په‌ی نه‌قد و په‌یجوری سازناێنێ. سازیای و به‌هه‌رمان گێرته‌یش ماهییه‌ت و لاو [جه‌هه‌ت] علوومی کۆماییش جه‌ روزگاروو ئێمه‌نه‌ واڕان/فاڕان  پێوه‌ره‌. گردوو ئا که‌سانه‌ هه‌رمانه‌شا سه‌روو بنجه‌و وینای کۆمایین ئه‌شێ چی تێئووریێ که‌ل/یاردی گێرا. نه‌ته‌نیا ته‌به‌قێ، ده‌سێ و جمێ نارازیێ و ڕه‌هبه‌ره‌کاشا جه‌ گردوو وه‌ڵاته‌کانه‌‌ به‌ڵکوو جامعێه‌شناسێ، ره‌وانشناسێ و ئاوه‌زداراو سیاسه‌تی، نه‌قدکه‌رێ و هونه‌رمه‌ندێ وه‌ختێو مه‌کۆشا که‌یفییه‌توو جمنه‌روو ژیواو جامێعه‌و وێشا هه‌لاجی و شێوه‌که‌را و هه‌رپاسه‌ جه‌ ته‌شکبینای ئیده‌ یا وێره‌کاو وێشا تا ده‌ره‌جیه‌ وه‌رچه‌م وامدار و موحتاجوو هه‌رمانه‌و کارل مارکس ینی. سه‌دێو‌ جه‌ توه‌بیناو هه‌رمانه‌کێ مارکس ویه‌رده‌ن و چی سه‌ده‌نه‌‌ فره‌ته‌ر چانه‌یه‌ په‌نه‌واز بۆ مه‌نع و لومشا که‌رده‌ن. لاژه‌لاژ و ساده‌وینای بنجه‌‌ بنه‌ڕه‌تیه‌‌کاو ئی تێزێ بییه‌ن بۆنیه‌ په‌ی شیویاو ماناکێش. خه‌تای وه‌رچه‌مێ هه‌م جه‌ تێئوورینه‌ و هه‌م جه‌ که‌رده‌وه‌نه‌ [پراتیک] به‌نامێ ئادیوه‌ روه‌شا داینه‌ به‌ڵام پانه‌یچوه‌ کارسازی ئینقلابیش بییه‌ن و هه‌ڵای هه‌ر هه‌نیچش.
مارکس به‌ تێزه‌کێ وێش گه‌ره‌کش بێ ئا فکره‌یه‌ وزۆ یاگێ که‌: ئانه‌ ویر یا ئیده‌ نییه‌ن چاره‌نویسوو تاریخی مه‌سازنۆ به‌ڵکوو ئاژه‌و ژیوای و به‌تایوه‌ت ئێقتساده‌ن. به‌ڵام وه‌روڵاوی و ئه‌وه‌ته‌نای ئیده‌کاو وێش دلێ ژیواو خه‌ڵکینه‌ هێزوو ئا تێزێشه‌ بێ هاز که‌رده‌ن. به‌ واڕیای ئا ڕاوینه‌یه‌ که‌ وه‌ڵته‌ر جه‌باره‌و پێوه‌نی که‌سی چه‌نی موحیتیش و هامنه‌وعه‌کاش ڕه‌واجش بێ ئاشکرا ئا رابێته‌ فاڕیان. پی بۆنه‌وه‌ به‌ینوو ئا هازه‌‌ فکریانه‌ ئارۆ شونیۆ خه‌ریکێنێ ته‌شکوو هه‌رمان و ویروو ئینساناکا ‌مواڕانه‌/فاڕانه،‌ ئی هازه‌ فکریه‌‌ [ئیده‌و مارکسی] هه‌ڵای به‌هێزته‌رینه‌ن!


سه‌رچه‌مه‌:


کارل مارکس: ئایزایا بێرلین، ته‌رجمه‌و ڕه‌زا ڕه‌زایی، نه‌شروو ماهی 1391 ک. رۆجیاری


سه‌شنبه، بهمن ۰۷، ۱۳۹۳

گه‌وره‌پیای یه‌هه‌ردار



گه‌و‌ره‌پیا که‌وته‌بێ‌.
یۆ هاوارش که‌رد: یه‌هه‌ردار هۆربێزه‌وه‌!
گه‌وره‌پیا هه‌ر که‌وته‌بێ.
دوێ که‌سێ هاوارشا که‌رد: یه‌هه‌ردار هۆربێزه‌وه‌!
گه‌وره‌پیا‌ هه‌ر که‌وته‌بێ.
ده‌ها که‌سێ و سه‌دها که‌سێ هاوارشا به‌رزوه‌که‌رد‌: یه‌هه‌ردار هۆربێزه‌وه‌!
گه‌وره‌پیا‌ هه‌ر که‌وته‌بێ ‌.
هه‌زاران که‌سێ هاوارشا به‌رزوه‌ که‌رد: یه‌هه‌ردار هوربێزه‌وه‌‌!
گه‌وره‌پیا‌ هه‌ر که‌وته‌بێ ‌.
دماپاکوو ئا مه‌حاڵه‌یه‌ جه‌مێ بیێوه‌ و به‌گره‌وایوه‌ هاوارشا که‌رد: یه‌هه‌ردار هوربێزه‌وه‌!
گه‌وره‌پیا‌ هورئێستوه‌پای
به‌ یۆوه‌مین که‌سێ ماچێوه‌ش دا
و که‌وت را.


سه‌رچه‌مه‌:
گابرییێل گارسیا مارکێز [ کوله‌مبیایی]

به‌ره‌نده‌و جایێزه‌و نوبێلوو ئه‌ده‌بیات ی