پنجشنبه، آذر ۲۱، ۱۳۹۲

سه‌خته‌راو ئازادی : به‌خشمێنه‌ به‌ڵام جه‌ ویر نه‌به‌رمێوه!

نێلسون ماندێللا
پێوابیه‌و 1918 ده‌گاو ئاموزێ ، ئافریقاو پانیشتی (جنوبی)
کوچی دمایی 2013  شاروو ژوهانسبوورگی، ئافریقاو پانیشتی
ره‌ئیس جمهووروو وه‌ڵینوو ئافریقاو پانیشتی
را‌به‌روو جونبێشوو سیاوپوسه‌کا وه‌رانوه‌ر به‌ ئاپارتایدی که‌ 27 ساڵێ زیندانش کێشا
به‌ره‌نده‌و خه‌ڵاتوو نوبێلوو سوڵح و ئاشتی
ئا چێوه که‌‌ زیندانه‌نه‌ فره‌ نگه‌رانم که‌ره‌ێ وێنه‌ یا ئه‌جویه‌(تصور) بێ که‌ دنیاو به‌رێ جه‌باره‌و منوه‌ وه‌ششا که‌رده‌ بێ. ئه‌یشا من به‌ قێددیس یا فریشته‌ زانێنێ. من هیچوه‌خت فریشته‌ نه‌بیه‌نا. حه‌تتا به‌ پاو ئا تاریفا که‌ جه‌ فریشته‌ی زه‌مینی هه‌نێ ئه‌شێ بواچوو من گوناهکاریه‌نا که‌ په‌ی پاکوه‌بیه‌ی یا هاڵیوه‌بیه‌ی جه‌ گوناحه‌‌کام فره‌ ته‌لاش مه‌که‌روو.
جه‌سته‌و ئێنسانی هێزیه‌ فره‌ش چه‌نه‌ن په‌ی ئانه‌یه‌ وێش چه‌نی هه‌ر جوره‌ ئاژه‌یه‌ بگونجنو. لاشه‌ مه‌تاوۆ جه‌ هه‌ر بێیتاقه‌تیه‌نه‌ تاقه‌ت بارو. زه‌مانێو که‌ دلێ سه‌ختیانه‌ و جه‌ زیندانه‌نه‌ جه‌سته‌ت تاقی مه‌کریۆوه‌ مه‌شیو روحت قه‌وی پارێزنی. باوه‌ر یا ئه‌قیدیه‌ پته‌و رازه‌و گیان به‌رکه‌رده‌ی و به‌رئامای جه‌ سه‌ختی و مه‌ینه‌تان. حه‌تتا ئه‌گه‌ر دلێ له‌مت هاڵی‌ بو روحت مه‌تاوۆ به‌رز و به‌فه‌ڕ بونه‌.

ئازادی ته‌نیا پڕچنای په‌ت و زه‌نجیره‌کا جه‌ ده‌س و پایاوه‌ نیه‌ن، ئازادی په‌نه‌وازیش به‌ ئێحترام ئه‌ره‌نیای به‌ ئازادی یوته‌رانین.

ته‌ربیه‌ت یا په‌روه‌رنای گه‌وره‌ته‌رین ئه‌سڵه‌حیه‌ن که‌ مه‌تاوی په‌ی فاروجمه‌و دنیای به‌کارش به‌‌ری.

من فێربیه‌نا شه‌هامه‌ت نه‌ نه‌بیه‌و ته‌رسێ به‌ڵکوم به‌ ماناو سه‌رکه‌وته‌یی ملوو ته‌رسێره‌ن. ئینسانی شه‌هامه‌تدار ئانه‌ نیه‌ن که‌ ئیحساسوو ته‌ر‌سێ نمه‌که‌رو به‌ڵکوم ئا که‌سه‌نه‌ که‌ بتاوۆ ملوو ئی ئیحساسیره‌ سه‌ربگنو.


سه‌رچه‌مه‌:
ژیونامه‌و‌ نێلسون ماندێللای: سه‌خته‌راو ئازادی (راه‌ دشوار آزادی)


نێلسون ماندێللا گردوو ژیوایشه‌نه‌ شونه‌و ئارمانه‌و جامێعیه‌ ئازاد و دێموکراتیکوه‌ بێ. ئارمان و ئاواتیه‌‌ ئه‌پاسنێ‌ که‌ شاروو پروتوریاینه‌ و موحاکێمه‌که‌شه‌نه‌ جه‌ ساڵه‌و 1964  و دلێ وه‌رگیری نامه‌که‌یشه‌نه‌ سه‌رشوه‌ مدرا بێ و پاڵش دابێ پوه‌وه‌. ئومیدش بێ پا ئارمانێوه‌ بژیوۆ و بیاوۆ په‌نه‌ش و ئه‌گه‌ر نیازیچ بو په‌ی ئا ئارمانێشه‌ بمرونه‌.
ئاد ئازادانه‌ مه‌رد هه‌رپاجوره‌ که‌ ژیوا. ماندێلا نه‌ فه‌رماندیه‌ گه‌وره‌ بێ و نه‌ ئێمپراتووروو وه‌ڵاتیه‌ پان و وڵاوی. نامداربیه‌یش به‌ بونه‌و ده‌سکه‌وتیه‌ عێلمی یا هونه‌ری نه‌وێ. پانه‌یچوه‌ مه‌ردوموو سه‌راسه‌روو جه‌هانی ژه‌ن و پیا ، وردی و گه‌وره‌ جه‌ وه‌رانوه‌روو ئی گه‌وره‌ پیایوه‌‌ که‌  کشوه‌ره‌که‌ش روه‌به‌ دێموکراسی رانموونی که‌رد سه‌ره‌ مه‌نامنانه‌ره‌.
  
ماندێللا به‌ عێنوانوو نیشانێ دنیایه‌ بێ خشوونه‌ت و ئارامی‌ دلێ گردوو جه‌هانینه‌ ئێحتێرامش هه‌ن.

ماندێللا به‌ عه‌داڵه‌ت و هه‌قێقه‌تی په‌ی گردوو به‌شه‌ریه‌تی ئیمانش بێ و پیجوره‌ دنیا‌ش شه‌کناوه‌. ژیوایش په‌یامێو بێ. په‌یاموو هورچنیه‌ی راێه‌ بێ خشونه‌تێ‌ جه‌ وه‌رانوه‌روو قودره‌تیوه‌، پێواکه‌رده‌ی رایه‌ په‌ی پێوه‌ره‌ژیوای ئینسانه‌کا، ئاشتی به‌ینوو جیاوازیه‌کا و ژیوایه‌ سازگارانه‌ چه‌نی ئێشق و ئێحتێرامی حه‌تتا په‌ی دژمه‌نه‌کایچما.

ئارو ماندێلا ته‌نیا هینه‌و ئافریقای پانیشتی نیه‌ن به‌ڵکووم هینه‌و گردوو جه‌هانین.


سه‌رچه‌مه‌:

به‌شیه‌ جه‌ واتاروو رامین جه‌هانبه‌گلوی په‌یجوریکار و فیرکاروو فه‌لسه‌فه‌ی دماو مه‌رگوو ماندێللای.


یکشنبه، آذر ۱۰، ۱۳۹۲

وێنه‌ی بێوێنه‌

یۆوه‌م جار که‌ دوچاروو ئێشقی بیانی ئه‌جیێم جه‌هان مڵکوو منه‌ن و هه‌رچی چێوه‌ن و هه‌رچی که‌سه‌ن به‌ هینه‌و وێم زانێنا. ئیسه‌که جه وێگه‌ره‌کبیه‌ی و مالێکیه‌تی هاڵیوه‌ بیه‌نا‌ و ئاشێقانه‌ ته‌ماشا ژیوای مه‌که‌روو دلی‌ گردوو چێوانه‌‌ ته‌نیا مڵکوو من ته‌نیاییمه‌ن و فروته‌نانه‌ نه‌بیه‌و حزووریم ئاشکرا مه‌که‌روو. ئینه‌نه‌ سیستم یا رێکینه‌و ئێشقی. هیچکه‌س نه‌بیه‌ی!

من به‌ موعجێزه‌و ئێشقی جه‌ لای سه‌ری که‌هکێشانه‌کاوه‌ باڵێم گێرتێنیوه‌. ئایا یاگێ سه‌رنجی نیه‌ن که‌ چی فڕیایچه‌نه‌ وێم به‌ ته‌نیا زانێنا؟ راسی رازه‌و ته‌نیایی چێشه‌نه‌؟

ته‌نیایی، گاهه‌س ته‌جروبیه‌ بو‌ جه‌ وازبیه‌و چه‌موو ده‌روونوو ئینسانی.

ته‌نیایی، گاهه‌س جیاوه بیه‌ی جه‌ ئا یارا بو که‌ نمه‌زانا فڕیایی و باڵوه‌گێرته‌ی یانی چێش.

نمه‌بو رازه‌و ته‌نیایی لاو که‌سێوه‌ درکنی تاکه‌تێ تووشوو‌ ده‌رده‌و ئێنکاروو ئێشقی نه‌بینه‌.

ته‌نیایه‌که‌و من وه‌ربه‌ره‌و یانه‌یمانه‌ ماتڵه‌ن تا من ئادی به‌ینوو ره‌فێقه‌ ناباشه‌کامه‌نه‌ هوربچنو و بارووش دلێ. من جه‌ شه‌وه‌ی تاریکه‌نه‌ وارای تافوو نووریم دیه‌ن و ئا که‌سانه‌ که‌ جه‌ باخچه‌کانه‌ توه‌نه‌و دڵیشا به‌ خاک مه‌سپارا مه‌شناسوونه‌. به‌ڵام پانێچوه‌ ‌باخدارێم ویناینێ که‌ دلێ ده‌ساشانه‌ سه‌وزی مه‌کاڵا و دلێ دڵیچشانه‌ گوڵێ.

به‌ ئه‌قیده‌و من قه‌زاوه‌توو ئینسانه‌کا به‌ر ئه‌ساسوو را‌بێته‌ی عاتێفین. مێهر و موبه‌ت هه‌میشه‌ وه‌ربه‌سیه‌ن په‌ی داوه‌ری‌ بێ لایه‌نی. ئینسان ئا که‌ساشه‌ که‌ وه‌ش گه‌ره‌کێنی قه‌زاوه‌ت نمه‌که‌رو به‌ڵکووم ته‌لاش مه‌که‌روو ده‌رک و فامشا که‌رو.

ته‌نیا به‌ راسواچی یا سداقه‌ته‌ن که‌ مه‌تاوی وه‌رانوه‌روو ژیوایوه‌ بمدری و چیروو باری قورسیشه‌نه‌ بڕ به‌ری.

تا ئی به‌شه‌ جه‌ ژیوایم پانه‌یه‌ یاواینا ئه‌شو توشه‌به‌ره‌وو خه‌م و دڵته‌نگیه‌کام بنیه‌وره‌ زه‌مین و بلوو پیرای مه‌ینه‌ریوه‌ ‌حه‌تتا ئه‌گه‌ر ئی مه‌ینه‌ر یا ئایه‌نده‌ یه‌ک رۆ، یه‌ک ساعه‌ت یا ته‌نیا یه‌ک تاو بو. دڵنیانا باشته‌رین تاو، تاوی دمایینوو ژیوایمه‌ن. گاهه‌س تاوی دمایینوو ژیوایم مزگانیده‌روو ئه‌نه‌ئاوه‌ری به‌رویریه‌ بو که‌ هیشتا نه‌خولقنانم. به‌ڵام جه‌ تاوی دمایینه‌نه‌ به‌رویریه‌ به‌ بارسایی ئاواته‌کام، به‌رویرێو به‌ ره‌نگوو ئێشقه‌کام، برویریه‌ به‌ برێقه‌و گردوو جامه‌کا مه‌سازنوونه‌ و ئاوه‌خته‌ ئی به‌رویره‌یه‌ جه‌ سه‌رته‌رین نوختێ ئاسمانیه‌‌نه‌ به‌رزوه‌ مه‌که‌ره‌وو تا وێنه‌ یا ته‌سویروو گردوو ئی دنیای دلێشه‌نه‌ دیار بو!



سه‌رچه‌مه‌:

در فاصله‌ دو نقطه‌، ایران دڕودی، نشر نی، تهران، 1391 کوچی روجیاری
*
*
*

"ئیران ده‌ڕوودی" یو جه‌ گه‌وره‌ته‌رین نه‌ققاشاو وه‌ڵاتوو ئێرانینه که‌ ساڵه‌و 1315 کوچی روجیاری جه‌ شاروو مه‌شهه‌دینه‌ پێوای بیه‌نه‌. هه‌رپاسه‌ ئاده‌ ئه‌نه‌ئاوه‌ر، نویسه‌ر، په‌یجوریکاروو هونه‌ری و ئوستاده‌و دانشگاینه.

سه‌شنبه، آبان ۰۷، ۱۳۹۲

ژیوای ئه‌نه‌ئاوه‌رانه‌


کارم ته‌نیا فیلم وه‌شکه‌رده‌ی نیه‌ن. هه‌رمانێ جوراوجورێ مه‌که‌روو په‌ی ئانه‌ینه بتاوۆ وێم دیماشکرا که‌روو. ئه‌گه‌ر نه‌تاوۆ فیلم وه‌ش که‌روو مه‌خجڵیه‌و به ‌ته‌ئاتریوه‌. ئه‌گه‌ر نه‌تاو ته‌ئاتره‌ کار که‌روو منویسای منویسوونه‌. ئه‌گه‌ر نه‌تاو ئی هه‌رمانێچه‌ ئه‌نجام بدو کتێب موانووه‌، وانه‌ یا ده‌رس مدونه‌ و یا په‌ی وێم و چنی وێم گورانیێ ماچوونه‌‌. به‌ هه‌ر حاڵ هه‌ر ده‌ورێوه‌نه‌‌ هه‌رمانیه‌ به‌گا ماروو. یاوگه‌م جه‌ گردوو ئی چێوانه‌ شکڵ یا توه‌دای به‌ ویره‌کامه‌ن و ئه‌گه‌ر به‌خته‌یچ یارم بو ده‌ساوده‌س که‌رده‌ی و یاونای ویره‌‌کامه‌ن به‌ یوته‌ری و هه‌رپاسه‌ گێرته‌و ویر و ئه‌ندیشه‌ی جه‌ یوته‌ری!


سه‌رچه‌مه‌:

په‌یلواو بارام به‌یزایی جه‌باره‌و هه‌رمانه‌ هونه‌ریه‌کاشوه‌
*
*
*
به‌هرام به‌یزایی ئه‌نه‌ئاوه‌ر‌، فیلم وه‌شکه‌ر، نمایشنامه‌نویس، نویسه‌نده‌ و په‌یجوریکار جه‌ ویه‌روو ته‌ئاترین‌. ساڵه‌و 1938 مه‌سێحی تارانه‌نه‌ پێوابیه‌ن و به‌ راوینوو فره‌ی جه‌ شاره‌زایا گه‌وره‌ته‌رین هونه‌رمه‌ندی مودێڕن و ئاروینو مه‌حاڵو ئێران زه‌مینین. 


جمعه، مهر ۰۵، ۱۳۹۲

مه‌رگ ئه‌نه‌فکریای، پێوه‌بیه‌ی و ئازادی




مه‌تاومێ جه‌ وارده‌ی پارێز که‌رمێ و به‌ هه‌ر ئه‌وه‌ئیسته‌یه‌ تازه ژه‌مه‌نو وارده‌و وێما فارمێنه‌ و جه‌ فره‌ی چا وارده‌مه‌نیا که‌ سه‌ره‌تانزاینێ وێما پاره‌ێزنمی. مه‌تاومێ پیاسه‌ و وه‌رزش که‌رمێ. جگه‌ره‌ نه‌کێشمێ. جه‌ ته‌له‌فوونی هامرای ئیستیفاده‌ نه‌که‌رمێ. جه‌ که‌ره‌سه‌ی شیمیایی و پرشه‌ خه‌ته‌رناکه‌کا دووری گێرمێ. مه‌تاومێ وه‌سواسانه‌ وێما پی جوره‌ هه‌رماناوه‌ خجلنمێ تاکه‌تێ چه‌نی مه‌سه‌له‌ بنه‌ره‌تیه‌کێ وه‌رانوه‌رێ نه‌بیمێ. یانی چه‌نی مه‌رگی. ئاقیبه‌ت مرمێنه‌ و دماو چن وه‌ختا هیچکه‌س ئێمه‌ش جه‌ ویر نمه‌مانۆوه‌.
په‌شته‌و هه‌ر وت و ویره‌یه‌ گیانساوی په‌ی سڵامه‌تی و له‌شساقی دلێ کومه‌ڵگاو وارده‌یی مودرێرنینه‌ ته‌رسه‌ جه‌ مه‌رگی وێش شارده‌نوه‌‌. ته‌رسی سامدارته‌رین هه‌ژدیهان که‌ سێوه‌رش وسته‌ن سه‌روو جامێعه‌و ئارویره‌. دلێ زه‌مانوو ئیسه‌ینه‌‌ وه‌قره‌ما نیه‌ن و جه‌ مه‌ینه‌ریچ بێ متمانێنمێ. نائارامی و بی متمانی که‌ وه‌ره‌ مدو به‌ گه‌وره‌ته‌رین ته‌رسه‌کا به‌رویروو حێسو ئه‌رامه‌ننه‌یی و نه‌تاوایین. به‌رئامای جه‌ ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌کا و په‌ته‌و سوننه‌تا هاموه‌خت ئه‌نه‌ئاوه‌ری و خه‌لاقییه‌تی به‌رو سه‌روه‌ و چه‌ولایچوه‌ ئاسایێشوو ره‌وانی مارونه‌ وار.
جامێعه‌شناسه نامداره‌کا پسه‌و فێره‌نک فوردی، زیگموند باومه‌ن و ئولیریش بێک ی ئانه‌شانه‌ سه‌له‌منان که‌ که‌سه‌کا و ده‌سه‌کاو کومه‌ڵگاو مودێرنی ئیحساس مه‌که‌ران ژیوای په‌یشا سه‌قامگیر نمه‌بونه‌ و هه‌ر لاد گاهه‌زو ئانه‌ی هه‌ن قه‌یرانیه‌ به‌شه‌ری یا ته‌بێعی شونه‌ماو ژیوایشا هۆرپێچنۆوه‌.
په‌ی ئی ته‌رسه‌ بی ئه‌وپه‌رینێ و ئی نا‌تاوانیه‌ مه‌گه‌ر رایه‌ بێزمێوه‌ و وه‌ش بکه‌رمێ. بنه‌ره‌تیته‌رین ته‌رسی ته‌رسه‌و مه‌رگینه‌. مه‌رگ دیمێش فرێنێ. ئێدگار ئالێن پۆ دلی واته‌ مه‌شهووره‌که‌یشه‌نه‌ جه‌ قاڵاویه‌ وه‌یشوومی قسێ مه‌که‌رۆ که‌ ته‌نیا مه‌تاو بواچو: "ئیتر نا و ئیتر هیچ". به‌ واتیه‌ته‌ر هه‌ر هه‌رمانیه‌ واوه‌ی نه‌بیێ پسه‌و‌ مه‌رگینه‌.  هه‌ر هه‌رمانیه‌ واوه‌ی نه‌بیێ دلێ ژیواینه‌ چه‌ وه‌رمی وه‌شوو ده‌ورانو زاروڵه‌یی بۆ و چه‌ عێشقوو ده‌ورانو جوانی نیشانێ مه‌رگیش پوه‌نه‌. مه‌رگ ته‌نیا ئاخروو ژیوایێوی ژیوشناسانه نیه‌ن و به‌ ته‌شکێ جوراوجورێ وێش مه‌رمانۆ.
په‌ی ژیوایه‌ شادانه‌، ئازادانه‌، ده‌س و دڵوازانه‌ و وه‌شبه‌ختانه‌ی‌ مه‌شیۆ جه‌ ته‌رسه‌و مه‌رگی یانی جه‌ ته‌رسه‌و هه‌رمانه‌ی بێ وا‌وه‌ییێ هوروه‌زی. باوڕه‌کا، بنه‌کا و شوعاره‌ ئینسانیه‌کا گردی نیشانێ فامی ئاگاهانه‌ یا چیروزیاو‌ میراسوو به‌شه‌ریه‌نێ. دلێ هه‌ر فه‌رهه‌نگیه‌نه‌ په‌ی روانه‌که‌رده‌و مه‌رده‌کا، په‌رسه‌ ، پارێزنای خاتره‌کا جه‌ قاڵبوو گڵگۆوا‌، ته‌وه‌نه‌و قه‌برا‌، ئاگاداری په‌ی مه‌رگا‌، یادکردارا‌، یانه‌یاد و ساڵگه‌رده‌کا ره‌ویێ، بنج و بنه‌ره‌تێ تایبه‌تێ هه‌نی.
مه‌رگ پسه‌و تاپۆیه‌ سێوه‌رش وسته‌ن سه‌روو گردوو ژیوایره‌ و به‌ جوریه‌ که‌ ورکه‌ی سه‌رینوو گردوو دین و فه‌رهه‌نگه‌کا بیه‌ی ئاشکرا و ئه‌وه‌شاریاوه‌ ئی وه‌رچه‌مته‌رین دیارده‌و زینده‌گینه‌. کاسانیه‌ هه‌نێ سه‌روو ئا باوه‌ریوه‌ که‌ ویروه‌که‌رده‌ی به‌ نه‌مه‌نه‌ی، ژیوای جه‌ ژیوای مه‌وزۆنه‌. چه‌پوانه‌ش ده‌سێوته‌ر ویروه‌که‌رده‌ی به‌ مه‌رگی لازم مه‌زانا په‌ی ئه‌ره‌مرکیاو ژیوای.
ئا چێوه‌  که‌ بونه‌ به‌ نوونگه‌و ئانه‌یه‌ تا مه‌رگ به‌ ئه‌داو گردوو ته‌رسه‌کا ئه‌ژناسه‌ کریو ئانه‌ن که‌ مه‌رگ موره‌و ته‌مامبیه‌ی مه‌کو سه‌روو هه‌رچی چێویره‌. هه‌ر روه‌دایه‌ بێجگه‌م جه‌ مه‌رگی ویه‌رده‌ و ئایه‌نده‌ش هه‌ن به‌ڵام مه‌رگ بی ئایه‌نده‌ن. دماو مه‌رده‌ی جه‌ هیج چێوی له‌زه‌ت نمه‌ربه‌رمێ. هیچ چێوی‌ نمه‌وینمێ، نمه‌ژنه‌ومێ، له‌مس نمه‌که‌رمی و نمه‌چه‌شمێ.
زێهن و خیاڵما ئاسانه‌و مه‌رگێنه‌ جه‌ جمای ‌مه‌مدرونه‌وه‌‌. هیچوه‌خت نمه‌تاومی دنیایه‌ بارمێوه‌ وه‌روو چه‌ماما که‌ نیه‌‌نمێش چه‌نه‌ په‌وکه‌تێ ئێپیکور سه‌روو ئا باوه‌ریوه‌‌ بێ که‌ نمه‌بۆ ویروو مه‌رگی که‌رمێوه‌ چون تا ئێمه‌ زینێنمی مه‌رگ نیه‌ن و وه‌ختیو مه‌رگ ئاما ئیتر ئێمه‌ نیه‌نمێ. ئێمه‌ ئانه‌یچه‌ نمه‌تاومێ تا‌ مه‌رگوو وێما بوینمی چونکه‌تی هه‌ر وه‌ختێو دنیاو‌ دماو مه‌رگوو وێما بارمێوه‌ یاد دیسان هه‌نمێ چه‌نه‌ش و پسه‌و گوزارشده‌ر یا فیلمبه‌رداریه‌ ئادی مه‌کورنمیوه‌ و وینه‌ش مه‌که‌رمێ. دماقسه‌ ئانه‌ن که‌ ته‌نانه‌ت نمه‌تاومێ جه‌ مه‌رگوو وێما ته‌جروبه‌یه‌ زێهنیما (سوبژێکتیو) بۆ به‌ڵام تا زینێنمێ جه‌ عه‌ینوو ئانه‌ینه‌ که‌ به‌ مه‌رگی ئاگاینمێ مه‌زانمێچ هه‌ر لاد ئێحتێماڵش هه‌ن مه‌رگ بڕفانوما.
جه‌ باریه‌وه‌ حێوانه‌کا نه‌مرێنێ چونکه‌تی جه‌ لوایی وێشان و بێ به‌قاییشان ئاگای نیه‌نێ. ئێمه‌ به‌ نه‌مه‌نه‌ی وێما ئاگاینمی و مه‌زانمێ ئی هه‌ستیه‌ چه‌نێ نه‌بیه‌ی تێکه‌ڵه‌ن و هه‌ر لاد ئێمکانش هه‌ن که‌ڵه‌سه‌و ژیوایما پڕچیونه‌. به‌ بۆنه‌و ئی فامیوه‌ و ئیژاییدای به‌ زه‌مانین که‌ روئه‌ژمارما وه‌شکه‌رده‌ن و روه‌کا مه‌ژمارمێ.
شۆپنهاور دلێ کتێبوو  "دنیا پسه‌و لێره‌ و ئه‌جویی" ماچونه‌: ئه‌گه‌ر مه‌رگ نه‌بیایا فه‌لسه‌فه‌یچ ئێمکانش نه‌وێ. مه‌کریو چانه‌یچه‌ بلی سه‌رته‌ر و بواچی به‌ نه‌بیه‌و مه‌رگی فه‌رهه‌نگ به‌ ماناو ده‌قێقوو که‌لیمێ یانی سه‌ر لوای ئینسانی جه‌ ته‌بیعه‌تی نامومکێن بێ.
فه‌رهه‌نگ یانی جه‌موه‌بیه‌و‌ ته‌لاشی‌ بێوچانوو به‌شه‌ری په‌ی سه‌قامدای ژیوای جه‌ عه‌ینوو ئاهاگی به‌ نه‌مه‌نه‌ین. ئه‌گه‌ر ئینسان تاوایاش  بیاوۆ به‌ روئیاو جاوێدانه‌گی، فه‌رهه‌نگ جه‌ جمه‌ مدرێوه‌. ئینه‌ هه‌ر ئا نوکته‌ باریکینه‌ که‌ مارکوس فلامینوس روفوس شه‌خسییه‌توو ئه‌سڵی داستانه‌و کوتای بورخسی مه‌زانونه‌ش په‌نه‌: ئه‌گه‌ر جه‌ چه‌مه‌و جاودانه‌گی بنوشمێ‌ زه‌مانی لابه‌رمێنه‌. ئه‌گه‌ر وه‌خت و زه‌مان نه‌بۆنه‌ ویه‌رده‌ و ئایه‌نده‌یچ نیه‌ن کاره‌نه‌. جمه‌، فاروجمه‌ نامومکێن بۆنه‌ و جیاوازی و جوراوجوری جه‌ به‌ین مه‌لونه‌ و یه‌کسانی چنی ته‌بیعه‌تی باڵێ مه‌کێشو ملوو گرد چێویه‌ره‌ و ئاوه‌خته‌ دلێ ئی دنیا وه‌حشه‌تناکێنه‌ ئینسان واوه‌ی مه‌گێڵو دماوه‌ و فێرده‌وسی، بێتهۆون، وه‌نگوگ و کوپێرنیک ی ئیتر سه‌ره‌ به‌رنمارا.
وه‌رچه‌مه‌نه‌ گاهه‌س جاودانه‌گی به‌هه‌شت برمانۆ به‌ڵام جه‌ عه‌مه‌ڵه‌نه‌ جه‌هه‌نه‌مه‌ن. مه‌تاوی بواچی ئاره‌زوو نه‌مه‌رده‌ی، جه‌ هه‌قێقه‌ته‌نه‌ ئاره‌زو درێژوه‌ بیه‌و عه‌مری و دماوسته‌و مه‌رگی و شونه‌ماو یاد و خاتران نه‌ ئاواتوازی په‌ی به‌هه‌شتی. ژیوایه‌ بێ ئه‌وپه‌رین چێوێو نیه‌ن جگه‌م وهمی نه‌بو‌ و ئینه‌ هه‌قێقه‌تیه‌ن‌ که‌ "ریمون فوسکا" شه‌خسییه‌توو ئه‌سلێ رومانه‌و" گردی مه‌مرا" و سیمون دوبواری به‌ باشی چه‌نه‌ش ئاگاهه‌ن. ئاد که‌ به‌ وارده‌و چاشتیه‌‌ عه‌جیب و غه‌ریبێ مه‌حکووم کریان به‌ ژیوایێوی ئه‌به‌دی‌ و هه‌ر‌تا هه‌رتایی و چن‌ قه‌رنێ ژیوای ژیوان ئه‌پیسه‌ په‌ی مه‌رگی حورمه‌ت مه‌نیۆره‌: مه‌رگی ئازیز، مه‌رگیێوه‌‌ که‌ زه‌ریفی گوڵه‌کا هینه‌و ئادین، شیرینی جوانی هینه‌و ئادین، مه‌رگیه‌ که‌ به‌ هه‌رمانه‌کاو ئینسانی، به‌ ده‌س و دڵ وازی، یه‌هه‌ردای و گیانبه‌خشایش مانا مدونه‌. مه‌رگێوه‌‌ که‌ گردوو ئیژایه‌کاو ژیوای بینیان پادیوه‌.
رومانه‌و "ئیمکانو جه‌زیرێوه‌"‌ به‌رویروو "میشل ئولبێک" یچ باسوو بێحاڵی جاودانه‌گی مه‌که‌رۆ‌. "ده‌نیلی بیسو په‌نجوم" نوسخه‌ی ئه‌وه‌شیا کریاو ده‌نیلی ئه‌وه‌ڵی که‌ مه‌حکوومه‌ن به‌ ئه‌وه‌شیا کریایی (شبیه‌ سازی) ئه‌به‌دی پانه‌یه‌ میاوۆ که‌ ژیوای بێ ئه‌وپه‌رین واقعیه‌توو بیه‌یی یا وجوودی مه‌که‌روو به‌ به‌دبه‌ختی و چاوه‌ختیچه‌نه‌ وت و ویره‌و نه‌بیه‌ی زووری بێ پایان مارونه‌.
عێلم و زانایی به‌ حه‌تمی بیه‌و مه‌رگی، کوڵی عه‌مری و ئێحتێماڵه‌و به‌گا نامای‌ ئاوات و ئاره‌زوه‌کان که‌ په‌له‌وره‌وو خیالوو ئینسانی مارونه‌وه‌ باڵێ. هه‌ر ئی ئاگاهی و فامه‌نه‌ که‌ ئه‌نه‌ئاورده‌ی فه‌ر‌هه‌نگی مه‌که‌روو به‌ زه‌رووره‌ت و ئینسانی مه‌که‌رو به‌ ئه‌نه‌ئاوه‌ریه‌ فه‌رهه‌نگی. نیاز په‌ی په‌ڕوه‌که‌رده‌و مابه‌ینوو ئیپه‌رین و بێ ئه‌وپه‌رینی، مه‌رده‌ی و نه‌مه‌رده‌ین که‌ فه‌رهه‌نگو سازنایش مومکێن که‌رده‌ن. ئه‌نه‌ئاوه‌رده‌ی فه‌رهه‌نگی پسه‌و پردێوه‌ن په‌ی پڕایوه‌ جه‌ ئیلا په‌ی ئه‌ولاو ئی ده‌ره‌ قووڵه‌یه‌‌. ئه‌گه‌ر مه‌رگ جه‌ کوڵیته‌نه‌‌ نه‌بیایا مه‌یلما نه‌بێ چی وه‌خته که‌موو ژیوای دلێ هه‌ستینه‌‌‌ به‌رویرێ‌ جاویدانێ خه‌لق که‌رمێ.
ئینسان مه‌رگێوه‌ن که‌ دایمه‌و ده‌ره‌ هه‌ن جه‌ حاڵوو بیه‌یه‌نه‌. ئاچێوه‌ که‌ ژیوای ئینسانانه‌ مه‌که‌رۆ لواو ژیواین روه‌ به‌ مه‌رگی. ده‌رک و ئه‌نه‌یاوای جه‌ ته‌مام بیه‌و ژیواین که‌ به‌ گردوو لاده‌کا معنایه‌‌ قووڵ مه‌به‌خشونه‌. باو ‌بیه‌و ژینوسایدی دلێ ده‌ورانیه‌نه‌ که‌ وێ به‌ سه‌ر زانای روحوو زه‌مانه‌ی و ته‌نیا راو ده‌س پێداکه‌رده‌ی به‌ سه‌رکو‌ته‌یی تاقه‌که‌سه‌کان چێویه‌ عه‌جیب نیه‌ن چون ئی هه‌رمانێ موهمته‌رین سه‌رکه‌و‌ته‌یی تاقه‌ که‌سی یانی ئه‌وه‌مه‌نه‌ی مه‌پاریزنونه‌.
مه‌رگ مه‌عنای ئه‌وپه‌رینوو ژیوای نیه‌ن به‌ڵام ئاگاهی جه‌ قاتعیه‌تیش وادارما که‌رو تا ژیویما په‌ر مانا که‌رمێ. هه‌ر ئی  فامه‌نه‌ که‌ هورما مه‌نیو په‌لامار ده‌یمێ و ئه‌نه‌ئاوه‌ری که‌رمێ. ئه‌جو مزانمێ قه‌ر‌زداروو وه‌ختینمێ و مه‌شیو هه‌ر لاد یا له‌حزه‌ما  ژیرانه‌ بگوزه‌رنمێ. به‌ واتیه‌ته‌ر مه‌رگ ئه‌نه‌فکریای یا ویروه‌که‌رده‌ی به‌ مه‌رگی تومێوه‌ن که‌ دلێ ژیواینه‌ مه‌عنا مه‌دروسنو و سه‌وز مه‌که‌رو. هه‌رکه‌س جه‌ ژیوایشه‌نه‌ هه‌ر ئه‌ننه‌ مه‌عنا دره‌وه‌ مه‌که‌رو که‌ ویروو مه‌رگی مه‌که‌رۆوه‌. هه‌ر مه‌رگیه‌ ده‌رس یا وانه‌و پێوه‌بیه‌ین په‌ی ئینسانه‌ زینده‌کا. پێوه‌بیه‌یه‌ غه‌مبار به‌ڵام  پایه‌دار به‌رویروو ئاگاوه‌بیه‌ی جه‌ چاره‌نووسیه‌ حه‌تمین که‌ ئینا وه‌ره‌ ڕایمانه‌. ئینسان ته‌نیا مه‌وجوده‌ن که‌ قه‌بوڵ نمه‌که‌روو پاجوره‌ که‌ هه‌ن بمانۆنه‌وه‌‌. ئاد هه‌میشه‌ هه‌ن جه‌ حاڵوو بیه‌ینه‌. ئینسانی مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا که‌ ورکه‌ش ئی وه‌رچه‌مگانه‌ تاموو ئازادی مه‌چه‌شونه‌. ئازادی چیویه‌ نیه‌ن بێجگه‌م جه‌ ئیمکانوو باشته‌ر بیه‌یی و روه‌ سه‌راون لوای. مه‌رگ ئه‌نه‌فکریای پیشنیاز و لازێمه‌و ئازادی و ئه‌خلاقین. ئینسانی مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا چه‌نی غه‌ریزه‌و پارێزیایی یا به‌قای مه‌گژیونه‌. غه‌ریزه‌و پارێزیایایی و ئه‌وه‌مه‌نه‌ی حه‌ز و مه‌یلوو ئه‌وه‌مه‌نه‌ی دماوه‌ نه‌مه‌نه‌ی یوته‌رانین. باشته‌رین را په‌ی پاریزنای و ئه‌وه‌مه‌نه‌و وێ(خود) کوشته‌ی یوته‌رانین.
ره‌واجوو نه‌سڵ کوشته‌ی دلێ ده‌ورانیه‌نه‌ که‌ وێ به‌ سه‌ر زانای روحوو زه‌مانه‌ی و ته‌نیا راو ده‌س پێداکه‌رده‌ی به‌ سه‌رکو‌ته‌یی تاقه‌که‌سه‌کان چێویه‌ عه‌جیب نیه‌ن چون ئی هه‌رمانێ موهمته‌رین سه‌رکه‌و‌ته‌یی تاقه‌ که‌سی یانی ئه‌وه‌مه‌نه‌ی مه‌پاریزنونه‌.
ئینسانی ئازاد و مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا به‌ سه‌رهوربڕنای جه‌ وه‌رانوه‌روو ئی غه‌ریزه‌یوه‌ یانی غه‌ریزه‌و به‌قای پا مه‌نیه‌و‌ ده‌شته‌و ئه‌خلاقی و جه‌ راو هه‌قێقه‌تینه‌ پسه‌و سوقراتی باده‌و مه‌رگی مه‌نوشونه‌.
ئاد هه‌ر ئا ئینسانه‌ کوڵنه‌ده‌ره‌و " ئالبێرت کامو"ینه‌ که‌ جه ‌توکلوو ته‌نیایی و وێ مێحوه‌ری سیزیف ئاساینه‌‌ به‌ر مه‌ینه‌ و پرومته‌وار ژیوایه‌ کوڵنه‌ده‌رانه‌ وه‌رانوه‌ر به‌ ده‌رد و مه‌ینه‌توو یوته‌رانی هورمه‌چنونه‌ و هاوار به‌رزوه‌ مه‌که‌رۆ: من مه‌مروونه‌. پی بۆنه‌وه‌ سه‌ره ‌نمه‌نامنووره‌. په‌س "هه‌نمێ".




سه‌رچه‌مه‌:

مرگ اندیشی، همبستگی و آزادی
عێرفان سابتی

په‌یجوریکار جه‌ تاڵانه‌و جامێعه‌شناسی، دین و فه‌لسه‌فه‌ی که‌ جه‌ دانشگاو "لێنکێستر"ینه‌ هه‌رمانه‌ مه‌که‌رو.

شنبه، شهریور ۰۹، ۱۳۹۲

سه‌مفونی



دلێ روحیمه‌نه‌ ئورکستریه‌ شاریاینه‌وه‌. نمه‌زانو کام ئه‌بزار یا ده‌سینه‌و موسێقی ویولون و چه‌نگ، سڕنا و ده‌هوڵ دلێمه‌نه‌ سازه‌ مدانه‌ و بڵێسه‌شا به‌رزوه‌ بیه‌ن. ئه‌من وێم ته‌نیا پسه‌و سه‌مفونی مه‌زانو!




سه‌رچه‌مه‌: کتێبو "دل واپسی" به‌رویروو: فرناندو پسوا، هورئه‌وه‌گێڵنای به‌ فارسی: جاهد جهانشاهی، وڵاوکه‌ره‌وه‌و "نگاه‌" ی. تاران. 1384 کوچی روجیاری.

چهارشنبه، خرداد ۲۹، ۱۳۹۲

بایه‌قوش (بوف کور)


من هه‌میشه‌ ئه‌جیێم بێده‌نگی باشته‌رین چێوه‌ن. ئه‌جیێم باشته‌ر ئانه‌نه‌ ئینسان پسه‌و بوتیماروو(به‌بوه‌که‌ره)‌ قه‌راخوو ده‌ریای باڵێ و په‌لێ وێش وڵاوه‌ که‌رو و ته‌نیا بنیشوره‌. به‌ڵام ئیسه‌ ئیتر ده‌سوو وێم نیه‌ن چونکه‌تێ ئا چێوه‌ که‌ مه‌شیایا نه‌ویایا، بی. کێ مه‌زانوو؟ گاهه‌س هه‌ر ئیسه‌ یا یه‌ک ساعه‌تته‌ر ده‌سیه‌ هێزێ مه‌سێ بیانێ و ده‌سگیرم که‌رانێ. ئه‌سڵه‌ن حه‌ز نمه‌که‌روو لاشه‌و وێم نه‌جات بدو. ئه‌ڵبه‌ته‌ یاگێ ئینکار که‌رده‌یچ نه‌مه‌نێنه‌وه‌. ئینه‌ تاوایچم له‌که‌ ونینه‌کا بشارووه‌ به‌ڵام وه‌ڵێ ئانه‌ینه‌ گنوو ده‌سوو ئه‌یشا پیاڵیه‌ جه‌ شه‌راوه‌که‌ی ئه‌چا شه‌رابه‌ی که‌ به‌ ئیرس یاوان په‌نه‌م و نیانم سه‌روو تاقه‌که‌یوه‌ مه‌نیه‌و سه‌ره‌موه‌.
ئیسه‌ گه‌ره‌کمه‌ن گردوو ژیواو وێم پسه‌و هوشه‌و هه‌نگوورێ دلێ ده‌سیمه‌نه‌ بگووشوو و شیره‌که‌ش – نه‌، شه‌راوه‌که‌ش- قه‌تره‌ قه‌تره‌ پسه‌و ته‌به‌روکی بازووشه‌ره‌ دلێ گه‌ڵوه‌ی وشکه‌و سێوه‌ره‌که‌یم. ته‌نیا گه‌ره‌کمه‌ن وه‌ڵێ ئانه‌ینه‌ بلوونه‌ گردوو ئا ده‌ردانه که‌ رێزه‌ رێزه‌ پسه‌و خووره‌و کونجوو ئوتاقه‌که‌ی منشا وارده‌ن بارووشا روه‌و کاغه‌زی. چون پی جوره‌ باشته‌ر مه‌تاو فکره‌کام رێک و پێک که‌روونه‌. ئایا یاوگه‌م نووسیه‌ی وه‌سیه‌ت نامه‌ین؟ هه‌رگێز. په‌ی ئانه‌یه‌ نه‌ ماڵم هه‌ن تا دیوان یا ده‌وڵه‌ت بوه‌روش و نه‌ دینم هه‌ن که‌ شێتان به‌روش. چانه‌یچه‌ به‌ده‌ر چه‌ چێویه‌ چی دنیاینه‌ مه‌تاوۆ وردیته‌رین ئیژایش بو په‌یم؟ ئاچێوه‌ که‌ ژیوای بێ جه‌ ده‌سم دان. ئاستم و گه‌ره‌کم بێ جه‌ ده‌سم بشونه‌. دماو ئانه‌یه‌ که‌ من لوانی به ‌ده‌ره‌ک! گیرام که‌سیه‌ ئی کاغه‌زه‌ شڕانه‌ بوانۆوه‌ و گیرام هه‌فتا ساڵێ سیاوێ‌ نوانوشاوه‌.‌ من ته‌نیا په‌ی ئانه‌یه‌ منویسونه‌ که‌ نیازی زه‌روریم هه‌ن به‌ نوسیه‌ی. من موحتاجه‌نا. فره‌ نیازم هه‌ن تا ویره‌کاو وێم پێوه‌ن بدو به‌ بیه‌ی خه‌یاڵی وێموه‌ یانی به‌ سێوه‌ره‌که‌یموه‌. ئی سێوه‌ره‌ شوومه‌ که‌ وه‌روو روشنایی شوڵه‌که‌ینه‌ که‌وته‌ن قه‌وۆ دیواره‌که‌ی و ئه‌جوت ئا چێوه‌ که‌ منویسوونه‌ش ئاد به‌ تاقه‌ت موانوشوه‌ و قووتش مدو. ئی سێوه‌ره‌ حه‌تمه‌ن  فامش جه‌ من باشته‌ره‌ن. ته‌نیا چه‌نی سێوه‌ره‌که‌یم خاس مه‌تاوۆ قسێ که‌روو. ئاده‌ن ماروموه‌ قسێ. ته‌نیا ئاو مه‌تاو بژناسوم. حه‌تمه‌ن مه‌فامو.
گه‌ره‌کمه‌ن شیره‌و – نه‌، شه‌راوی تاڵوو- ژیوایم رێزه‌ رێزه‌ بازووره‌ دلێ گه‌ڵوه‌ی وشکه‌و سێوه‌ره‌که‌یم و بواچووش په‌نه‌: ئینه‌ ژیوایمه‌ن!
هه‌رکه‌س هیزیمش دیه‌بوو جوانیه‌ مێڕیا و بێحاڵش دیه‌ن به‌ڵام ئارو پیره‌پیایه‌ کومیا مه‌وینو که‌ موێ چه‌رمێ، چه‌مێ مووشینێ و لچێ شه‌که‌رینێش هه‌نێ. من ته‌رسای ته‌رسوونه‌ که‌ جه‌ ده‌لاقه‌و ئوتاقه‌که‌یمه‌نه‌ ته‌ماشاو به‌ری که‌روونه‌. دلێ جامه‌که‌ینه‌ ته‌ماشاو وێم مه‌که‌روو. په‌ی ئانه‌ی گرد یاگێوه‌نه‌ سێوه‌رێ فرێ هینو وێم مه‌وینوونه‌. په‌ی ئانه‌یه‌ بتاوۆ ژیوای وێم په‌ی سێوه‌ری خه‌موه‌ بیه‌یم که‌ که‌وته‌ن قه‌وۆ دیواره‌که‌ی باشته‌ر شیوه‌که‌روو مه‌شیو حه‌کایه‌تێ کورنووه‌. چه‌ حه‌کایه‌تانێو که‌ جه‌باره‌و ده‌ورانو زاڕوڵه‌یی، ئیشق، پێوه‌ وته‌ی، زه‌ماون و مه‌رگێوه‌ هه‌نێ و هیچکامیچشا هه‌قێقه‌تشا نیه‌ن. من جه‌ کورنایوه‌و قسا و رازا مانیانا.
هه‌وڵ مدو ئی هوشه‌ هه‌نگوورێ گوشوونه‌. وه‌لێ ئایا دلێشه‌نه‌ که‌مته‌رین هه‌قێقه‌ت بیه‌یش هه‌ن؟! ئیتر ئانه‌یه‌ نمه‌زانوو. من نمه‌زانوو هه‌نا چکو و ئی تیکه‌ ئاسمانه‌و سه‌روو سه‌ره‌یمه‌ و یا ئی بننووسه‌ زه‌مینه‌ که‌ سه‌رشوه‌ نیشتێناره‌ هینه‌و نیشابوورین یا هینه‌و به‌ڵخ و به‌نارێسی؟ به‌ هه‌ر جور بۆ من به‌ هیچ چێویه‌ دڵنیا نیه‌نا.
چکۆوه‌ ده‌سپه‌نه‌ که‌روو؟ چونکه‌تێ گردوو ئا فکرانه‌ مه‌ژگمه‌نه‌ هورمه‌قوڵتیا هینه‌و ئی له‌حزه‌ینێ. ساعه‌ت، ده‌قێقه‌ و تاریخشا نیه‌ن. گاهه‌س هورکه‌وتیه‌و هیزی په‌ی من کونه‌ته‌ر و بێ ته‌ئسیرته‌ر جه‌ ئێتێفاقیه‌و هه‌زار ساڵا چێوه‌ڵته‌ری بۆ.
ره‌نگه‌ پا بونه‌وه‌ که‌ چه‌نی دنیاو زینه‌کا گردوو رابێته‌کام پڕچناینێ یادگاریه‌کاو ویه‌رده‌ی باش میاوه‌ وه‌روو چه‌مام. ویه‌رده‌، ئایه‌نده‌، ساعه‌ت، رۆ، مانگه‌ و ساڵ گردی په‌ی من هیچ توفیرشا نیه‌ن. ده‌ورێ جیاوازێ زاروڵه‌یی و پیری په‌ی من بیژگه‌م قسێ پووچێ هیچ چێویه‌ته‌ر نیه‌نێ. ته‌نیا په‌ی خه‌ڵکی عادی و په‌ی ره‌جاڵه‌کا، ئه‌رێ په‌ی ره‌جاڵه‌کا که‌ ژیوایشا فه‌سڵ و زه‌مانی دیاریکریاش هه‌ن و پسه‌و فه‌سڵاو ساڵێ که‌ ئینای مه‌نته‌قه‌و موعته‌دڵیه‌نه‌ ئی چێوانه‌ راسێنێ و دلێنه‌شا هه‌ن. ژیواو من گردش یه‌ک فه‌سڵه‌ن و یه‌ک جوره‌ن. پسه‌و ئانه‌ینه‌ جه‌ مه‌نته‌قه‌و سه‌ردسیریه‌نه‌ و دلێ تاریکایه‌ بێ ئه‌وپه‌رینینه‌ ویاریا بو. ئینه‌ جه‌ حاڵیوه‌ن دلێ جه‌سته‌یمه‌نه‌‌ هه‌میشه ‌و دایم شوڵیه‌ مه‌گڕونه‌ و پسه‌و شه‌معێ مه‌تاونوموه‌ و مه‌که‌روم به‌ ئاوی.
به‌ینوو چوار دیواریه‌نه‌ که‌ ئوتاقه‌که‌و منش چه‌نه‌ن و حه‌وشیه‌ که‌ ده‌ور و به‌روو ژیوای و ویرو منش گێرته‌نه‌ره‌ زینده‌گیم پسه‌و شه‌معێ رێزه‌ رێزه‌ مه‌تاویۆوه‌ - نه‌، ئیشتینا مه‌که‌روو- ژیوایم پسه‌و هێزمیه‌/ هێزێمیوی ته‌رین که‌ که‌وته‌ن چیروو قازانێوه‌ و به‌ ئاییروو ئه‌وته‌ر هێزماکا برێژیان و بیه‌ن به‌ زوخاڵ که‌ نه‌ سووچیان و نه‌ تازه‌ مه‌نه‌نوه‌. ته‌نیا جه‌ دووکه‌ڵ و هه‌ڵمه‌و ئه‌ویشاته‌ر خه‌فه‌ بیه‌ن...



واچه‌نامه:

بایه‌قوش: جغد، بوف کور *** ره‌جاڵه‌: ئینسانی سپله‌ یا سفله‌، خه‌ڵکی بێحیا و بێ چه‌م و روو، ئینسانێ په‌ست و بێ ئه‌رزشێ.


سه‌رچه‌مه‌:

بوف کور: صادق هدایت


دوشنبه، فروردین ۱۹، ۱۳۹۲

ئاخرین هه‌ناسه‌



من وه‌ڵێ گرد چێویه‌نه‌ واقێعه‌ن وه‌شحاڵه‌نا و شایه‌د واچو ئینه‌ ئاره‌زووم بێ. شایه‌د چنی دوسێ و براده‌رێ هه‌میشه‌ قسێم که‌ردێنێ و واته‌نم که‌ی بۆ وه‌زیفه‌که‌ سه‌روو شانه‌و ئێمه‌وه‌ لابشو ده‌یمێش به‌ دیگه‌رانی. شایه‌د شمه‌ نه‌دیه‌بوتا. ده‌ردها و ره‌نجها، شه‌ونه‌وته‌ی و ئه‌عساب وردی و موبارێزاتێو (که‌ کریاینێ) یانی موباریزاتێوی زێهنی و خود ده‌روونی. چنی وێت، چنی جامێعه‌ی، پیراموونیت، خانه‌واده‌ی، که‌سێ وێت حه‌تتا. ئیسه‌ وینمێ ئی جوانه‌ عاله‌ عالێ چێگه‌ نیشتێنێره‌ ئی قسا که‌را و‌ ئیمه‌ گه‌شیه‌یمێوه.‌ ئه‌وه‌ڵه‌ن من حه‌ز که‌رو ته‌ک ته‌کو ئینیشا قسی که‌را. قسێشا بژنه‌ونه‌. لازم نمه‌که‌رو من قسێ که‌رو. جه‌له‌سه‌و‌ ئێشان. ئیدێنێ ئامه‌ینێ ده‌ور. مشیۆ ئێدێ قسێ که‌را. فه‌سڵ فه‌سڵوو ئه‌ێشان.
چێشی ئێمه‌ش جه‌موه‌ که‌ردێنمێ: خودئاگاهی. یاواینمێوه‌ به‌ وێما. مزانمێ که‌ هه‌نمێ. مه‌وجودیه‌تما هه‌ن. ئینه‌نه‌ فه‌سڵی موشته‌ره‌کما. خوب! چێش بیه‌ن من ئامانا (په‌ی مه‌یدانو زوانی هۆرامی). به ‌قه‌وڵوو ئاغه‌ی به‌هرامی من ئه‌سڵه‌ن زوانشناس نیه‌نا. نه‌واته‌نم زوانشناسه‌نا. ئێدێعا نمه‌که‌رو. نیاز نیا ئه‌سله‌ن. مه‌گه‌ر ئه‌حمه‌دی شاملو، حافێز، فێردوسی، ماموسا هێمن و شێرکو بێکه‌س زوانشناسێ بیێنێ تا نیاز بۆ من حه‌تمه‌ن زوانشناس بو تا بنویسو. ئه‌سڵه‌ن(ئی ئیده‌ که‌ مشیو زوان شناس بێ تا بتاوی کارو زوانی که‌ری و بنویسیش په‌نه‌) ئه‌ز ئه‌ساس مردود و باتڵن و هه‌رگێز نه‌لدێ ته‌ره‌فوو ئا ئیدێره‌ و بنیه‌یدێشوه‌ کنار به‌ڵکوو لویدی سه‌رو ئه‌ندیشه‌. عێلم بیه‌ن کوته‌ک. کوته‌ک. نه‌قدو عێلمی په‌یچشی بو؟ په‌ی ئینسانی. ئینسان په‌یچێشی؟ په‌ی بیه‌یی. بیه‌یی په‌ چێشی؟ په‌ی ئێبراوزو وجوودی. وه‌ختێو من نه‌بیا، مه‌وجودیه‌تم نه‌بێ مێخام عاله‌م نه‌بی. ئه‌سله‌ن عاله‌مێو نیا ئوسوله‌ن ئه‌گه‌ر تو نه‌بێ. عاله‌م به‌ تۆوه‌ معناش هه‌ن. به‌ ته‌ک ته‌کو ئێمه‌وه‌ معناش هه‌نه‌. په‌س خاهێشتا وه‌نه‌ که‌رو عێلمی مه‌که‌ردێ کو‌ته‌ک. عێلم مشیۆ وێش چراوی بو. وه‌ره‌راو روشن که‌رو. دروس به‌رعه‌کس عێلم بیه‌ن مانع ئه‌لان په‌ی ئی کاریمانه (کارو زوانی هۆرامی)‌. چی پاسه‌ ته‌ماشاو عێلمی که‌ردی. من فره‌ وه‌ختا نمه‌گێرو. حه‌تتا ئه‌گه‌ر زوان نه‌بو(مه‌نزوور زوانی هۆرامین) من که‌رایش که‌رو زوان. ئه‌ندیشه‌ش په‌نه‌ به‌یان که‌رو. به‌رایش به‌رو سه‌ر. منویسایش منویسو په‌نه‌. ئیحساسش په‌نه‌ که‌رو. زاوڵه‌که‌یم پانه‌یه‌ بار مارونه‌. ئه‌هه‌میه‌تش مدو په‌نه‌. وێم به‌یان که‌رو. وێم میاونونه. ئایا ئینه‌ غه‌ڵه‌ته‌ن؟ کێ هه‌ن عاله‌مه‌ن ئینه‌یه‌ ره‌د که‌رۆوه‌؟ هه‌ر که‌س ره‌دش که‌رۆوه‌ زدوو ئینسانیا. بدونه‌ شه‌ک. فره‌ وه‌ختا نمه‌گێرو. وه‌شحاڵ بیانی.


*** ئاخرین سوخه‌نرانی زینه‌یاد محه‌ممه‌د مسته‌فازاده‌ی چن روێ وه‌ڵێ مه‌رگێشه‌نه‌ (زمسانو 1391 روجیاری) جه‌ جه‌موو دانشجواو که‌لاسوو زوانو هۆرامی دانشگاو په‌یام نورو مه‌ریوان ینه‌.

جمعه، اسفند ۱۱، ۱۳۹۱

زوانو ژیوای



زوانو ژیوای: به‌رویرو زینه‌یاد محه‌ممه‌د مسته‌فازاده‌ی

وه‌ختێو باس جه‌ ئه‌هه‌مییه‌ت و ئێژایی که‌ره‌سه‌و هه‌رمانێوی یا به‌رنامه ‌و هه‌ده‌فیوی که‌رمێ یام ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ ئا چێوا ئه‌زمه‌ که‌رمێ و سه‌نجنمێشا مشیۆم وه‌ڵێنه‌ په‌یمانێوما هورچنیه‌ بۆ تا بتاومێ به‌ پاو ئا په‌یمانانه‌ مه‌زه‌ننه‌ و به‌رئاوردما تاقی که‌رمێوه‌ و به‌ غه‌ڵت نه‌لمێ وه‌ڵێوه‌. ئه‌گه‌ریچ به‌ رای لاره‌ره‌ لوایبیمێ متاومێ به‌ یاوه‌ری په‌یمانه‌که‌یما هورگێڵمێوه‌ سه‌رو رای راسێ. دیارا گرد چێڤوو ئێنسانی به‌ ژیوایشه‌وه‌ مه‌عنا مدۆنه‌ و ژیوایچش سه‌رو نیازه‌کاشه‌وه‌ مه‌رزیانه‌ره‌. هه‌ر پاسه‌ چنی به‌ گا ئارده‌ی و لابه‌رده‌ی د‌رۆسو نیازه‌کان بیه‌‌ی ئینسانی مه‌عنا گێرۆ به‌ وێشه‌وه‌؛ په‌وچی متاومێ واچمێ په‌یمانه‌که‌ما "ژیواو ئێنسان" یا. زوانیچ وێش یۆ جه‌ گه‌وره‌ته‌رین که‌ره‌سه‌کاو ژیوایا چوون چنی ئێنسانی مژیڤۆنه‌ و به‌رز و نزم بۆڤه‌ و حه‌تا برێو جاریچ داریۆڤه‌و و تا مه‌رزو مه‌رده‌ی و نه‌مه‌نه‌ی ملۆره‌ وار به‌ڵام دیسان هۆرزوڤه‌. شکه‌ش نیه‌نه‌ چنه‌ به‌ نه‌بیه‌ی زوانی قه‌ره‌تێوی گه‌وره‌ مه‌ینه‌ دلێ ژیواو ئینسانی، قه‌ره‌تیێو که‌ به‌ هیچ ده‌سینێو یاگێش په‌ر نمه‌بوڤه‌. چوون برێو ئه‌رکێ بنه‌ره‌تیێ ته‌نیا به‌ زوان بریا راوه‌ و به‌ زوان زیننێنێ! په‌وکی به‌ نه‌بیه‌و زوانی کریۆ واچمێ: ئێنسان جه‌ ئینسان بیه‌ی وه‌زۆره‌ وار.


سه‌رچه‌مه‌:
زوانو ژیوای، محه‌ممه‌د مسته‌فازاده‌، وه‌ڵاوگه‌و ئه‌وین ی، مه‌ریوان، 1391 روجیاری.

دوشنبه، بهمن ۰۹، ۱۳۹۱

نویسه‌ر، بنه‌ره‌تمج و سه‌رقافڵه‌دارو ئه‌ندیشه‌ و ئه‌ده‌بیاتو ئاروینو هۆرامانی


مه‌رگت دێوه‌لوول خه‌مان دێونان
بونیادی خه‌رمان عیرفان شێونان
جه‌ دیده‌ و ده‌ماخ، جه‌ گوش و گه‌رده‌ن
دووریت نمه‌ز کام زامدارته‌ر که‌رده‌ن
خێڵ خانه‌ی مه‌ینه‌ت یه‌ند ئاما و شییه‌ن
وه‌ سه‌فحه‌ی دڵدا سۆهان ساو بییه‌ن
مه‌وڵه‌وی تاوه‌گوزی


محه‌مه‌د مسته‌فازاده‌

 بنویس، په‌یجوریکار، ئه‌ره‌نیه‌‌ر، بنه‌ره‌تمج، په‌یام ئاوه‌ر و سه‌رقافڵه‌دارو ئه‌ندیشه‌ و ئه‌ده‌بیاتو ئاروینو هۆرامانی.

جه‌ ئه‌دابیه‌و 1 ترازیێ 1349 ر‌وجیاری. نودشه‌
کوچی دمایی 26 ئارگاو 1391 روجیاری. مه‌ریوان

به‌رویرێ:
1 - زوانی هۆرامی و دنیای مودێرن
2 – نامه ‌نویسته‌ی به‌ زوانی هۆرامی
3 - زوانو ژیوای

واته‌ و په‌یامی تاریخی بنویسو گه‌وره‌و هۆرامانی محه‌مه‌د مسته‌فازاده‌:

بنویسمێ به‌ زوانی هۆرامی، بوانمێوه‌ به‌ زوانی هۆرامی که‌ ئاڵاو قه‌ڵه‌می نه‌بڕیه‌ینه‌ باڵاو هیچ مێلله‌تێویه‌ره‌.