دوشنبه، اسفند ۰۲، ۱۳۸۹

ئیژایی زوانی ئه‌دایی

به‌ بۆنه‌و 2 ئیسفه‌ندی: ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌دایی( ئه‌وایی) (IMLD)
 ((زوانه‌کا، ڕۆحوو به‌شه‌ریه‌تینێ. زوانێ میراسوو مه‌عنه‌وی به‌شه‌ریه‌تینێ. پێوای بانێ، ڕوه‌ به‌ ته‌کامۆڵ ملانێ و موته‌ئه‌سێفانه‌ برێو جارێچ مه‌حکوومێنێ به‌ فوتیای. ئه‌گه‌ر ته‌لاشوو وێما په‌ی نه‌جاتوو زوانا ده‌سپه‌نه‌که‌رمێ، به‌ نه‌فعه‌مانه‌. مه‌شیۆ گردوو ته‌قالا وێما په‌ی چه‌مداری و هۆشپوه‌وه‌بیه‌ی زوانا وزمێ کار. ئی هه‌رمانێ جه‌ سیستمێوه‌ ئامووزشی چن زوانینه‌ ئیمکانوو پیاده‌که‌رده‌یش هه‌ن. یۆنسکۆ ئه‌چا سیاسه‌ته‌ زوانیانه‌ که‌ یاوگه‌ش به‌رزوه‌که‌رده‌ی و ئه‌رج نیای زوانی ئه‌دایی جه‌ سیستێمێوی ئامووزشی فره‌ زوانین، پشتیوانی مه‌که‌رۆ.)) به‌شێو جه‌ قسه‌کاو: ماتسورای، مۆدیرکۆلوو یۆنسکۆی جه‌ مه‌راسموو ڕۆ جه‌هانی زوانوو ئه‌دایی، ساڵه‌و 2004 میلادی.
((ته‌نه‌وع یا جۆراوجۆری زوانا، به‌شێوه‌ن جه‌ جۆراوجۆری زیستی. وه‌ختێو حێوانه‌کا و جانه‌وه‌ره‌کا جه‌ به‌ین ملانێ، زه‌ره‌رش هه‌ن په‌ی سه‌یاره‌و زه‌مینی به‌ڵام به‌ ڕاوینوو من ئاوه‌خته‌ که‌ زوانه‌کا جه‌ به‌ین بلانێ و ته‌نیا زوانی، ئینگلیسی، فه‌رانسه‌وی و چینی بماناوه‌، جه‌هان فه‌قیرته‌ر بیه‌ن.)) ده‌یویت هیکس (davith hicks)
به‌ پیشنه‌هادوو کشوه‌روو به‌نگلادشی، جه‌ نوامبروو 1999 میلادینه‌. ڕو 21 فورییه‌ی، 2 ئیسفه‌ندی جه‌ ته‌ره‌فوو سازمانوو مله‌لیوه‌ به‌ عێنوانوو ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌دایی شناسیان. پی بۆنه‌وه‌ گرد ساڵێو چا ڕوه‌نه‌ جه‌ ته‌ره‌فوو  سازمان یا رێکوزیاو عیلمی- فه‌رهه‌نگی مێلله‌ته‌ یوگێرته‌کاوه‌ (یۆنسکۆ) مه‌راسێمو ملو راوه‌.
زوان هۆرگێروو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکێوه‌ن که‌ پا زوانه‌یه‌ قسێ مه‌که‌رۆ. نمایه‌نده‌و کێبیه‌ی یا هوییه‌توو ئه‌یشان و دنیاو ویر و ئه‌ندیشه‌یشا ئاشکرا مه‌که‌رۆ. زوان دیارده‌یوه‌ن که‌ پیسه‌و مه‌وجوودیوی گیانداری چنی مه‌ردومه‌که‌و وێش، مژیوۆنه‌. زوان یاردیشا مده‌و په‌ی کۆرنایوه ‌و به‌یان که‌رده‌و دنیایشا. دنیاو خه‌یاڵاشا. دنیاو ئیحساسیشا. دنیاو ده‌روونیشا. زوان جه‌ پاڵوو مه‌ردومه‌که‌یشنه‌ مژیوۆ، واریه‌و و ڕوه‌ به‌ ته‌کامۆڵ ملۆنه‌ و زه‌مانێویچ، مرۆنه‌. مه‌رگوو هه‌ر زوانیوی به‌ ماناو مه‌رگوو به‌شێو جه‌ فه‌رهه‌نگی به‌شه‌رین. ئینسانه‌کا به‌ قسه‌که‌رده‌ی جه‌ یوترینی حاڵیشا بۆنه‌. ڕه‌وتوو ته‌کاملوو ئینسانی جه‌ جامێعه‌نه‌ جه‌ راو زوانیوه‌ مواڕیه‌ووه‌ په‌ی نه‌سڵه‌ دمایینیه‌کا. ئه‌گه‌ر زوانی جه‌ جامێعه‌ی گیریوه‌، هاره‌ یا چه‌رخوو جامێعه‌ی جه‌ جمه‌ و راره‌لوای گنۆنه‌. زوان سه‌رما‌یه‌‌یوی‌ فه‌رهه‌نگین. ده‌ره‌تان نه‌دای و فورسه‌ت نه‌بیه‌ی  په‌ی ئانه‌یه‌ که‌ هه‌ر که‌س بتاونه‌ به‌ زوان و فه‌رهه‌نگوو وێش قسێ بکه‌رۆ، ئا ته‌رسێ ئینا شۆنشوه‌ که‌ ره‌وابتی ئینسانی و ته‌بیعی به‌ینوو فه‌رهه‌نگه‌کا نه‌مانۆنه‌. زوان زیاته‌ر جه‌ ئیرتێباتی ئیجتێماعی، چێویوی هوییه‌ت به‌خشه‌ن. کێبیه‌و هه‌ر که‌سێوی تا راده‌یوی فره‌ جه‌ سه‌تحه‌و قه‌ومی و یا مێللینه‌ بینیانوه‌ پا‌ زوانێوه‌ که‌ فێرش بۆنه‌. فه‌رهه‌نگوو ئاشتی ئاوه‌خته‌ مه‌ته‌نۆوه و وه‌ره‌ش په‌نه‌مه‌دریه‌و‌ که‌ مه‌ردم جه‌ حه‌قی ته‌بیعی وێشا په‌ی به‌کار به‌رده‌ی زوانوو ئه‌دایشا جه‌ گردوو به‌شه‌کاو زینده‌گینه‌، به‌رخوردارێ بانێ.
جه‌ ژیوای ڕوانه‌مانه‌ جه‌ قسه‌که‌رده‌ی به‌ زوانوو ئه‌دای له‌زه‌ت به‌رمێنه‌. زوان به‌شێوی فره‌ موهێم و بنه‌ره‌تی ژیوای، ویر و ره‌فتاره‌کاو ئیمه‌ن. به‌ڵام ئه‌غڵه‌ب نه‌قشوو بنه‌ره‌تی زوانی ئه‌دایی په‌ی وه‌شکه‌رده‌ی ئیرتێبات و حێسوو فاما و فامنای، جه‌ ویر به‌رمێوه‌. جه‌ به‌ینوو گردوو زواناو دنیاینه‌، زوانی موهێم و حه‌یاتی په‌ی به‌یانوو ئیحساساتی و شناختی، زوانێوه‌ن که‌ په‌ی ئه‌وه‌ڵین جاری پا زوانیه‌ قسێما که‌ردێنێ و ئیرتێباتنا به‌رقه‌رار که‌رده‌ن و جه‌ خانه‌واده‌نه په‌نش‌ کێبیه‌ی یا هوییه‌تما پێوا که‌رده‌ن. زوانی ئه‌دایی زوانێوه‌ن که‌ ئینسان ئیحساسوو ته‌عه‌لوقیش په‌نه‌ مه‌که‌رۆ. ته‌عه‌لوقی قه‌لبی. ئه‌ڵبه‌ت مه‌نزوور ئینسانێوه‌ن که‌ ئاسیمیله‌ یا جه‌ وێ بێگانه‌ نه‌بیه‌ن.

ڕۆ جه‌هانێ زوانی ئه‌دایی هه‌نگامێوه‌نه‌ په‌ی ئه‌رزش نیایره‌و ئا زوانا که‌ جه‌ حاڵی حازره‌نه‌ بیه‌یشا هه‌ن و هه‌رکامشا جه‌ یاگێ وێشه‌نه‌ نیشانێ و نیشانده‌روو فه‌رهه‌نگێوی‌ خاسینێ.

ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌وایی جه‌‌ گرد هۆرامی زوانیوی مواره‌ک بۆ.