قسه که‌رده‌ی جه‌باره‌و نه‌وروزیوه سه‌خته‌ن. نه‌وروز جه‌ژنێوی مێللی یه‌نه. گرد که‌س مزانو که جه‌ژنه‌ی مێللیه چێشه‌نه، نه‌وروز هه‌رچی ساڵێن یادش پیرۆز بونه و گرد ساڵێو جه‌باره‌شوه قسێ مه‌کریا. فره‌شا واته‌ن و فره‌تا ژنیه‌ن. ئایا په‌نه‌واز به واوه‌ی نمه‌که‌رو؟ به‌ڵێ، په‌نه‌وازه‌ن. مه‌گه‌ر ویتا نه‌وروزی واوه‌ی یا دووباره نمه‌که‌ردێوه؟ ده‌ی قسێچ جه‌باره‌و نه‌وروزیوه هه‌مته‌ر بژنه‌ودێوه. جه ویه‌روو عێلم و ئه‌ده‌بینه واوه‌ی که‌رده‌ی وڕی مارو و بێ فاییده‌ن. "ئه‌قڵ" وه‌شش نمه جه واوه‌ی به‌ڵام "ئیحساس" واوه‌یش وه‌ش مسیو. ته‌بێعه‌ت واوه‌یش وه‌ش گه‌ره‌که‌ن. جامێعه نیازش هه‌ن به واوه‌ی و تکراری. ته‌بێعه‌تشا به واوه‌ی ساسزنان، جامێعه به واوه‌ی به هێز بونه. ئیحساس به واوه‌ی گیان گێرونه. نه‌وروز داستانیه وه‌شه‌نه که دلێشه‌نه ته‌بێعه‌ت، ئیحساس و جامێعه ده‌سشا دان ده‌سوو یوترینیوه.
نه‌وروز که چننه قه‌ڕنێن شانازی مه‌که‌رو ملوو گردوو جه‌ژنه‌کاو دنیایره بونه‌و ئانه‌یوه "هه‌ن" که قه‌راردادیه وه‌شکه‌ردوو ئیجتێماعی یامکه‌تی جه‌ژنیه سه‌پیای سیاسیه‌ی نیه‌نه و نه‌وروز جه‌ژنه‌و ته‌بێعه‌تینه‌و ڕو شایی زه‌مین، ئاسمان، وه‌ره‌تاو، سه‌ربه‌ر ئادره‌ی هه‌راڵاو و سوزا و په‌ر و لیپانه‌ن جه تینوو هه‌ر " ئاغاز یا بنه‌ڕایه".
ئه‌وته‌ر جه‌ژنه‌کا ئه‌غڵه‌ب ئینسانه‌کا جه کارگاکا، کشتزار، ده‌شت و به‌ر، کوچه‌و کوڵانا، باغ و باغاتی جه‌م مه‌که‌راوه دلێ ئوتاق، چیروو سه‌قف و سرمیچا و په‌شته‌و به‌را: قاوه‌خانه‌کا، کاباره‌کا، چیرزه‌مینه‌کا، هێوانه‌کا و یانه‌کا... هه‌وایه گه‌رم جه نه‌فتێ، په‌ر جه نووروو چراوا، له‌ره‌و دووکه‌لێ، په‌ر جه ڕه‌نگ و رازیاوه به گوڵه قاقه‌زینێ، مقواییێ و مومییێ و عه‌ترو ... به‌ڵام نه‌وروز ده‌سوو خه‌ڵکی مه‌گێرو و جه چیروو سرمیچ و سه‌قفاوه، به‌ره بینیایاوه، ئوتاقه ته‌نگ و خه‌فاوه، قه‌راخوو دیواره گه‌وراوه و نزیکوو شار و یانه‌ینه به‌روشا په‌ی بناروو ئازادوو ته‌بێعه‌تی: گه‌رم جه وه‌هاری، په‌ر جه روشنایی وه‌ره‌تاوی، له‌رزان جه شه‌وقوو سازنه‌ری و سازنای، زه‌ریف جه هونه‌رمه‌ندی وا و وارانی، ئه‌وه‌ڕازیا به هه‌راڵه‌ی و گوڵپیتا و سه‌وزی و رێحانی و عه‌تردار جه:
بوه‌و وارانی، بوه‌و پوینه‌ی، بوه‌و خاکی
له‌قه شوریایه‌کا، واران وارده و پاکی
نه‌وروز واوه‌ی بیه‌و خاتره‌یوی گه‌وره‌ین: خاتره‌و قه‌ومایه‌تی ئینسان و ته‌بێعه‌تی. گرد ساڵ ئی زاڕوه فه‌رامووش کاره که خجڵوو هه‌رمانه‌ی وه‌ش که‌رد و سازیایه پیچیده‌کاو وێشه‌ن، ئه‌دا وێش جه یاد به‌رۆوه و به یاد ئاورده‌و نه‌وروزی مه‌گێڵووه په‌ی دامنه‌یش و چنی ئادی ئی ئه‌وه‌ئامایه و تازه‌وه که‌رده‌و دیداری جه‌ژنه مه‌گێرا. زاڕو جه پاڵو ئه‌داینه وێش مێزۆوه و ئه‌دا جه دامنه‌و زاروه‌که‌یشه‌نه روومه‌تش په‌ر بو جه شادی و مه‌گه‌شیه‌ۆوه، هه‌رسه‌و شه‌وقی مه‌مجوره، جه وه‌شینه مه‌قلیۆوه، جوانه بۆوه، ژیوایه تازه په‌یدا مه‌که‌رۆوه و به وینای یوسوویش چه‌مێش روشن و هایشا بۆوه.
ژیوار یا ته‌مه‌دونی وه‌شکه‌ردوو ئێمه هه‌رچیه پیچیده‌ته‌ر و قورسته‌ر بونه نیاز به ئه‌وه‌گێڵای و ئه‌وه‌شناسی تیه‌بێعه‌تی جه ئینسانینه فره‌ته‌ر هورمه‌خێزنو و پی بونه‌وه‌ن که نه‌وروز چه‌پوانه‌و سونه‌ته‌کا که پیرێ بانه و مه‌سیسیا و گاهه‌ن بێ فاییده، هێز مه‌گێرونه‌وه. و به هه‌ر حاڵ ئا‌یه‌ندیه وه‌شته‌ر و گه‌شیاته‌رش هه‌ن. چوونکه‌تێ نه‌وروز رای یه‌رومه‌نه و شه‌ری قه‌دیمساڵی که جه روزگاروو لائوتوز و کونفوسیوسینه تا زه‌مانه‌و ژان ژاک روسوی و وڵتری به‌رده‌وامه‌ن، میاونو به ئاشتی.
نه‌وروز ته‌نیا فرسه‌تێو نیه‌ن په‌ی وچاندای، ئه‌وه‌حه‌سیای و فه‌ره‌حی و وه‌ش گوزه‌رنای به‌ڵکووم نیازوو زه‌رووری جامێعه‌ی و خوراکوو مێلله‌تین. دنیایه که سه‌روو فاروجمه‌یوه، کنیای و فوتیای، شڵێویای و جه ده‌س لوای مه‌رزیاینه‌ره، وه‌ختێو که ته‌نیا چێویه هه‌میشه بێ فاروجمه و ئه‌وه‌مدران، فاریایین، چه چێویه متاوۆ مێلله‌تیه یا جامێعه‌یوه جه وه‌رانوه‌روو عه‌ره‌بانه‌و بێ ره‌حموو زه‌مانی – که سه‌روو هه‌ر چێ چیویه‌ره مه‌ویه‌رو و پلت و پنشوه مه‌که‌رو و شه‌ق و شڕش مه‌که‌رو- جه فوتیایی نه‌جات بده‌ونه؟
هیچ مێلله‌تێو به یه‌ک یا دوێ نه‌سڵێ وه‌ش نمه‌بو و ته‌شک نمه‌گێرو. مێلله‌ت جه‌مێوه‌ی که‌ڵه‌سه‌واروو نه‌سڵه شونیوه فره‌کان به‌ڵام زه‌مان، ئی تێخه بێ ره‌حمه، ئی که‌له‌سه‌و نه‌سڵانه مه‌پڕچنو و به‌ین ئێمه و ویه‌رده‌کاما - ئانیشانه که ڕوحوو جامێعه‌و ئیمه و مێلله‌توو ئیممه‌شا وه‌ش که‌رده‌ن- ده‌ره‌و سامناکوو تاریخی هورکوڵیان و سه‌رش واز که‌رده‌ن. قه‌ڕنه هاڵیه‌کا، ئیمه‌شا جه ئادیشا جیا که‌رده‌نوه. ته‌نیا سوننه‌ته‌کانێ که دوور جه چه‌موو زا‌ڵموو زه‌مانی ئیمه چی ده‌ره سامناکه‌یه مه‌پڕنۆوه و چه‌نی ویه‌رده‌یما و ویه‌ردینه‌کاما ئاشناما مه‌که‌رۆوه. دلێ میاچه‌ماو مه‌ئینوو یا موقه‌ده‌سوو ئی سونه‌تانه‌ن که ئیمه بیه‌و ئادیشا و حوزوور ئادیشا جه زه‌مانه‌و وێمانه، پاڵوو وێمانه و "جه دلێ وێمانه" ئیحساس مه‌که‌رمێ. حوزوور یا بیه‌و وێما دلێ ئادیشانه مه‌وینمێوه. جه‌ژنه‌و نه‌وروزی یو جه بنجدارته‌رین و وه‌شته‌رین سوننه‌ته‌کان.
چا وه‌خته‌نه که جه‌ژنه‌و نه‌وروزی به‌رمێنه راوه و یادش به‌رز مه‌گێرمێ، پێسه‌و ئانه‌ینه وێما جه گردوو ئا نه‌وروزانه که هه‌رچی ساڵێنێ بریاینێ راوه حازر مه‌وینمێ و چی وه‌خته‌نه ئاژێ تاریک و روشن، و سه‌فحه‌ی سیاو چه‌رمه‌و تاریخوو مێلله‌توو قه‌دیم ساڵوو وێما جه وه‌رانوه‌روو چه‌ماماوه وه‌ره‌ق موه‌رو و سان مه‌گێرو. ئیمان به نه‌وروزی، ئانه که گه‌رد ساڵ مێلله‌توو ئێمه جه‌ژنه‌و نه‌وروزی به‌رو راوه، ئی ویر و ئاوه‌زه به‌تینه‌یه جه مه‌ژگمانه های که‌رووه که: ئه‌رێ، گرد ساڵێو! حه‌تتا ئا ساڵه که ئه‌سکه‌نده‌ر روومه‌توو ئی خاکیشه به ونه‌و خه‌ڵکی شورد و جه پاڵوو ئا شوڵه و ئایره بڵێه‌سه‌داره‌یه که جه ته‌ختوو جه‌مشیدینه بهرزوه بیه بێ، ئه‌چاگه‌نه، هه‌ر ئاوه‌خته، مه‌ردمی هه‌ژار و بێچاره‌و ئیمه به لێره‌ته‌ر و به ئیمان و باروومیه قه‌ویته‌روه یادوو نه‌وروزی که‌رێنێوه . ئه‌رێ، هه‌رچی ساڵێن! حه‌تتا ئا ساڵه که سه‌روازه‌کاو قه‌تیبه‌ی (سه‌رگه‌وره‌و عه‌ره‌به‌کا، فتح که‌روو خاره‌زم و سه‌مه‌رقه‌ندی ) جه قه‌راخوو ڕوخانه‌و جه‌یحوونی سوورینه، چادره‌شا هوردای بێ و مو‌هه‌لێبوو(وزیر) خوراسانی شه‌ل و پات که‌رێنێ، جه ئارامی خه‌مینوو شاره زامداره‌کا و جه لاوه ئاته‌شگا سه‌رد و خامووشه‌کانه، به گه‌رمی و گوڕی په‌ی نه‌وروزی جه‌ژنه گێرێنێ.
تاریخ حه‌کایه‌توو پیایێوی سیستانی مه‌کورنووه ئه‌چا وه‌خته که عه‌ره‌بێ سه‌رانسه‌روو ئی وه‌ڵاتیشانه به شمشیره‌و خه‌ڵیفه‌ی جاهێڵێ، ئارام که‌رده بێ. جه باره‌و کوشت و کوشتاروو شاره‌کا و وێرانی و ئاواره‌یی سپاکا واچێنه و خه‌ڵکی گره‌و‌نێنه و دماته‌ر سازه‌کێش گێرێ ده‌سوه و واچی: "تاته‌و ده‌رمانه‌کا که‌مێو شادی مه‌شیو! " نه‌وروز چی ساڵانه و جه گردوو ئا ساڵآنه که پاجوره بیه‌ن وه‌شی و شاییه ئه‌پیسنه بیه‌ن و "هه‌راو به‌زمیه بێ خودی" نه‌بیه‌ن. نه‌وروز جاڕده‌روو ئه‌وه‌مه‌نه‌ی و ئیدامه‌ده‌روو بیه‌ی ئی مێلله‌ته‌یه بیه‌ن و نیشانێ پێوه‌س بیه‌ی به ویه‌رده‌یوه‌ن که زه‌مان و سه‌رهوردا کاولکه‌ره‌کا زه‌مانی هه‌میشه گه‌ره‌کشا بیه‌ن پرچنانێش.
نه‌وروز گرد وه‌ختێوه‌نه ئازیز بیه‌ن، جه‌لاو گه‌ور یا موغه‌کاوه، جه چه‌موو موبده‌کاوه و لاو موسڵماناوه و جه چه‌موو شێعه موسڵمانه‌کاوه، ئینێ گرد نه‌وروزشا لاوه ئازیز بیه‌ن و به زوانوو وێشا جه‌باره‌شوه قسێشا که‌ردێنێ. حه‌تتا فیلسوفه‌کا و دانشمه‌نده‌کا که واته‌نشا: نه‌وروز ڕو بنه‌راو ئافه‌رینێشین که ئورمزد دنیاش به ده‌سوو وێش خه‌ڵق که‌رده و شش روێ خه‌ریکوو ئی هه‌رمانێ بێ و ششومین ڕونه بی که خولوقنای دنیای دماییش ئاما و پا بونه‌وه‌ن که ئه‌وه‌ڵین ڕو فه‌روه‌ردینیشا نامێ نیان هورموزد و ششومین روێچ په‌یشا موقه‌ده‌س بیه‌ن.
چه ئه‌فسانیه وه‌شه، زه‌ریفته‌ر جه واقێعیه‌تی! راسی مه‌گه‌ر گرد که‌س ئیحساس نمه‌که‌رو که ئه‌وه‌ڵین ڕو وه‌هاری ماچی ئه‌وه‌ڵین ڕو ئافه‌رینش یا خولوقناین. ئه‌گه‌ر ڕویه خودا دنیایش وه‌ش که‌ردێنه به یه‌قین ئا ڕوه نه‌وروز بیه‌ن. به یه‌قین وه‌هار ئه‌وه‌ڵین وه‌رز، فه‌روه‌ردین ئه‌وه‌ڵین مانگه و نه‌وروز ئه‌وه‌ڵین ڕو ئافه‌رینش یا سازنای بیه‌ن. هه‌رگێز خودا دنیا و ته‌بێعه‌تش به پاییز ، زمسان یا هامن ده‌سپه‌نه نه‌که‌رده‌ن.
بێ گومان ئه‌وه‌ڵین ڕو وه‌هاری، گیاوه‌کا جوزه‌شا به‌ر ئارده‌ن و ڕوخانه‌کا لواینێ و هه‌راڵه‌کا سه‌ره‌شا واز که‌رده‌ن و گوراڵه‌کا ته‌نا‌نشاوه. ئینه یانی نه‌وروز.
بێ گومان ڕوح چی فه‌سڵێنه په‌یدا بیه‌ن و عێشق چی ڕوه‌نه سه‌رش هوردان و ئه‌وه‌ڵین که‌ڕه‌ت وه‌ره‌تاو جه ئه‌وه‌ڵین ڕو نه‌وروزینه دیاریش دان و وه‌خت و زه‌مان پادیوه ده‌سش په‌نه که‌رده‌ن.
ئیسلام که گردوو ڕه‌نگاو قه‌ومییه‌تیش سه‌ڕیه‌نێوه و سونه‌ته‌کاش فاراینێ، ره‌نگ و رویه فره‌ته‌رش دان به نه‌وروزی و بنجه‌ش پێکناوه و به بنه‌ڕه‌تیه پته‌وه‌و نه‌وروزش جه خه‌تره‌وو فوتیایی پارێزنا. جه ده‌رانوو موسڵمان بیه‌و ئێرانیه‌کانه. هورچنیای عه‌لی به خه‌لافه‌تی و هورچنیای عه‌لی به که‌فاڵه‌تی/ وه‌سایه‌تی جه غه‌دیروو خومینه هه‌ر دوی چی وه‌خته‌نه بیێنێ، چه هورکه‌وتێوه سه‌ره سڕمرن! ئا گرده ئیخلاس و ئیمانه و عێشقه که ئێرانیه‌کا جه ئیسلامه‌نه بێشا به عه‌لی و حوکومه‌توو علی، بی به پشتیوانوو نه‌وروزی. نه‌وروز که به گیانوو مێلله‌تی زینه بێ روحوو مه‌زهه‌بیچش گێرت. سونه‌تی مێللی و نژادی چنی ئیمانی مه‌زهه‌بی و عێشقیه قه‌وی که دلێ دڵوو خه‌ڵکوو ئی وه‌ڵاته‌ینه سه‌رش هوردا بێ پێوه‌نشا وارد و موحکه‌م بیوه و ته‌قه‌دوسش په‌یدا که‌رد و ده‌ورانوو که‌ڵه‌سه‌و سه‌فه‌ویوینه نه‌وروز "ره‌سمه‌ن" بی به شوعاره‌و شێعه‌کا. که‌یل جه ئیخلاس و ئیمانی و چنی دوعایا خاسوو وێش. به جوریه که ساڵێوشا نه‌وروز چنی عاشوورای که‌وتێ یه‌ک رو و پادشاو سه‌فه‌ویه‌ی ئا روه‌شه که‌رد به عاشوورا و ڕوی دماینش گێرت به جه‌ژنه‌و نه‌وروزی.
نه‌وروز – ئا پیره که ته‌موو چنه قه‌رنێ نیشته‌ن سه‌ر و چه‌مشوه - جه دریژایی تاریخوو کونه‌و وێشه‌نه روزگارێو پاڵوو گه‌ور یا موغه‌کانه، دوعاو مهرپه‌ره‌سته‌کاش ڕیته به وێش ئه‌ژنیه‌ن و دماته‌ر جه پاڵوو ئاته‌شگاو زه‌رتوشتیه‌کانه سرووده‌و موقه‌ده‌سوو موبده‌کا، زه‌مزه‌مه‌و ئه‌وێستای و ته‌کبیروو ئاهورامازدایش به گوش ئه‌ژنیه‌ن. چا ساوه‌لایچ به ئایاتوو قورئانی و به زوانوو ئه‌ڵڵای چادی حورمه‌تشا گێرته‌ن و ئیسه‌یچه جیا چانه‌یه به نما و دوعاو ته‌شه‌یوعی و عێشق به حه‌قێقه‌توو عه‌لی و حکومه‌توو عه‌لی گیانش مدا په‌نه و دلێ گردوو ئی روومه‌ته جوراوجورانه ئی پیروو روزگاریه که جه گردوو قه‌رنانه و چنی گردوو نه‌سله‌کا و ویه‌رینه‌کاما – هه‌ر جه ئیسه‌وه تا ده‌ورانوو ئه‌فسانه‌یی جه‌مشید ئه‌وسایینی- ژیوان و چنی گردیما بیه‌ن، ره‌ساڵه‌توو گه‌وره‌و وێش، هه‌میشه به قودره‌ت و عێشق و وه‌فاداری و سروه‌شانه به ئه‌نجام یاونان و ئادیچ ئانه بیه‌ن: لابه‌رده‌ی ره‌نگه‌و سیسیایی و خه‌فه‌تی جه روومه‌توو ئی مێلله‌ته نائومید و زامداره‌یه و تێکه‌ڵ که‌رده‌ی روحوو مه‌ردمووو ئی سه‌رزه‌مینه به‌ڵاخێزه‌یه چنی روحوو شاد و فه‌رح به‌خشوو ته‌بێعه‌تی و گه‌وره‌ته‌ر جه گردی پێوه‌ندای نه‌سڵه که‌ڵه‌سداره‌کاو ئی قه‌ومه‌یه و - که سه‌روو چوار ڕا هورکه‌وته‌کاو تاریخیوه نیشته‌نه‌ره و ئه‌غڵه‌ب تێغوو زورداره‌کا و غاره‌تگه‌ره‌کا و وه‌شکه‌رده‌و که‌له مه‌ناره‌کا بنگوس به بنگوسش جیاوه که‌رده‌ن - و هه‌ر پاسه بینای په‌یمانه‌و یووه‌بیه‌ی به‌ینوو گردوو دڵه ئاشناکا که دیواروو قین و ئه‌غیاروو ده‌ورانا گنێ به‌ینشا و ده‌ره‌یه قووڵ جه فه‌رامووشی جیایی وزێ به‌ینشا.
ئێمه، چی لاده‌نه، چی ئه‌وڵین لاداو بنه‌ڕاو ئافه‌رینێشینه، ئه‌وه‌ڵین ڕو خلقه‌تی، ڕو ئورموزدی، ئایێروو ئه‌هوورایی نه‌وروزی هور مه‌رگڕنمێوه و جه قووڵایی ویژدانوو وێماوه به یاردی خیاڵی، جه ده‌شت و سارای سیاوه‌و مه‌رگینه و قه‌ڕنه هاڵیه‌کانه مه‌ویه‌رمێ و جه گردوو ئا نه‌وروزانه که چیروو ئاسمانی پاکینه و وه‌ره‌تاوی روشنینه جه وه‌ڵاتو ئیمه‌نه یادش پیروز بیه‌ن ، چنی گردوو ئا ژه‌ن و پیایا که ونیشا ئینا ره‌گمنانه و روحشا جه دڵمانه ته‌په‌ش مه‌ی به‌شداری مه‌که‌رمێ و پی جوره " بیه‌و وێما" پێسه‌و مێلله‌تیه جه واگژه‌ی ڕیخه به‌ر ئاروو زه‌مانه‌کا و قاڵ و مقاڵوو فاروجمه‌کا و فاڕیایه‌کا جاودان مه‌که‌رمێوه و جه هه‌وکه‌و ئی قه‌رنه دژمه‌نێ که ئێمه‌ش چنی یوی بیگانه که‌رده‌ن و "هاڵی جه وێ" و هه‌ر پاسه که‌ردێنمیش به تووم و پێخوه‌ر په‌ی غه‌رب یا وه‌رهورزی غاره‌تگه‌ری، چی یاگێ یا میعادگاینه که گردوو نه‌سڵه‌کاو تاریخی و ئوستووره‌کاو مێلله‌توو ئێمه حزوورشا هه‌ن، چه‌نیشا په‌یمانوو وه‌فای مه‌بینمێ و "ئا‌مانه‌توو عێشقی" جه ئادیشا به وه‌دێعه مه‌گێرمێ که: "هه‌رگێز نمه‌مرمێ" و "مدرای هه‌قه‌تینوو" وێما به نامێ ملله‌تێوه که چی ده‌شت و سارای گه‌ورێ به‌شه‌رینه ڕێخه‌ش هه‌ن جه قووڵایی فه‌رهه‌نگینه‌و به‌فه‌ڕ و شکوداره‌ن و سه‌روو بنجه‌و وێشوه جه ویه‌روو تاریخینه مدرانه‌ره، سه‌روو سه‌فحه‌و روزگاریوه سه‌بت مه‌که‌رمێ.
واچه‌نامه:
واوه‌ی: تکرار، دوباره، تجدید (ئی که‌لیمێ جه ده‌ورو و به‌روو مه‌نته‌قه‌و ژیوارینه به‌کارش به‌را) *** وڕ: گیج. کم حوصله *** ده‌ره: دره، فاصله بین دو کوه، دو طرف رودخانه *** وه‌شکه‌رد: مصنوعی، دست ساز، *** لیپان، که‌یل: پر، اشباع *** عه‌ره‌بانه: ارابه، گاری، چرخ. فرغون، *** بنه‌را: آغاز، ابتدا *** سرمیچ: سقف خانه *** فاروجمه: تغییر و تحول *** واگژه: طوفان *** که‌ڵه‌س: سلسله، متوالی
سهرچهمه:
که‌ویر، دوکتور عه‌لی شه‌رێعه‌تی، ئینتشاراتوو چاپخش ی، تاران، 1378 روجیاری.
