ته‌نیایی - ئیحساس و عێلم پانه‌یه که ئینسان ته‌نیان ، بێگانه‌ن جه جه‌هانی و جه وێش- فه‌قه‌ت مه‌خسووسوو مه‌ردموو مێگزیکی نیه‌ن. گردوو ئینسانا، بریه وه‌ختێ جه ویه‌ره‌کاو ژیوایشانه وێشا به ته‌نیا مزانا. و ته‌نیایچه‌نێ. زینده‌گی که‌رده‌ی یانی جیاوه بیه‌ی چا چێویه که بیه‌نمێ و په‌ی یاوای به ئا چێویه که جه ئایه‌نده‌ی ته‌ماوینه مه‌بیمێ/بیمێ. ته‌نیایی قووڵته‌رین واقعیه‌ت جه وه‌زعه‌و به‌شه‌رین. ئینسان تاقه بیه‌ینه‌وه‌رێوه‌ن که مزانۆ ته‌نیان و تاقه بیه‌ینه‌وه‌رێه‌ن که هه‌ن شۆنه‌و ئیسته‌یوه‌ی یۆته‌ریره.
دلێ ته‌بێعه‌تیشنه - ئه‌گه‌ر بتاوی ئی واچێ جه‌باره‌و به‌شه‌ریوه به‌کار به‌ری که به <<نه>> واته‌ی به ته‌بێعه‌تی، وێشش <<سازنان>>- مه‌یل و حه‌زوو ته‌حه‌قوق به‌خشای وێش جه یۆته‌رینیه، بیه‌یش هه‌ن. ئینسان وێش ده‌رده‌و غوربه‌تی و ئه‌وه‌ئیزه‌‌روو ڕۆزگاروو وه‌سڵین. ئه‌گه‌ر پاسه‌نه، ئاوه‌خته که ئاد جه بیه‌و وێش ئاگاهه‌ن، جه نه‌بیه‌ی ئا یۆته‌ریه یانی جه ته‌نیاییچش ئاگاهه‌ن.
ئاوله‌مه چه‌نی دونیاو ده‌ورووبه‌ریش یۆن. ژیوایه په‌تی و کاڵه‌ن. ئاگا نیه‌ن جه وێش. ئاوه‌خته که مه‌یمێ به دونیا، ئا په‌تانه که ئێمه‌شا بینان به زینده‌گی تاریکوو دلێله‌موو ئه‌دایوه - ئا یاگێ که فاسێڵه‌و به‌ینوو تاوای و یاوای نیه‌ن- مه‌پڕچنمێ. ئێمه ئی واریایه پێسه‌و جیایی و جه ده‌س دای، پێسه‌و ئه‌ره‌که‌وته‌ی و که‌وته‌یره‌ی دلێ دونیایه غه‌ریب و دژمه‌نی مزانمێ. دماته‌ر ئی حێسوو جه ده‌سدایه که به‌ده‌ویانه‌نه و غه‌ریزین، ته‌بدیل بۆنه به ئێحساسوو ته‌نیایی. و ئادیچ دماته‌ر بۆنه به ئاگاهی. ئێمه مه‌حکوومێنمێ پانه‌یه که جه ته‌نیایی وێما بهر به‌یمێ و ئا په‌تانه که ئێمه بینێوه به ویه‌رده‌ی به‌هه‌شتینیوه دووباره بینمێشاوه به وێماره.
ئێمه گردوو نیروه‌کاما مه‌وزمێ/وزمێ کار تا جه په‌ته‌و ته‌نیایی خه‌لاسێ بیمێ. پی بۆنه‌وه ئیحساسوو ته‌نیایی ئێمه ئه‌هه‌میه‌ت و مانایه دوه‌گانه‌ش هه‌ن: جه بارێوه‌نه ئاگا بیه‌ی جه بیه‌و وێن و جه باریه‌ته‌ره‌ره ئاواته‌و به‌رشیه‌ی جه بیه‌و وێن. ته‌نیایی –ئا ئاژه که چاره‌نووسوو حه‌تمی ژیوایمانه- جه راوینوو ئێمه‌وه جورێو تاقیکه‌رده‌ی و پاکوه بیه‌ین که جه نه‌هایه‌ته‌نه عه‌زاب و ئه‌ره‌نه‌مرکیایی ئێمه مه‌حفوه مه‌که‌رۆ/که‌رۆ. به به‌رئامای جه پێچه‌پێچه‌کاو ته‌نیایینه میاومێ به وه‌سڵ، که‌ماڵ، به‌رزه‌فڕی و جفت بیه‌ی چه‌نی دونیای.
جه زوانوو باوینه ئی دوه‌گانه‌گیه یه‌کسان زانای ته‌نیایی و ره‌نجی وێش نیشانه مده‌و. ده‌رده‌و عشقی هه‌ر ئا ده‌رده‌و ته‌نیایینه. جفتگیری و ته‌نیایی موخالێفوو یۆوی و هه‌میچ کامڵکه‌روو یۆوینێ. هێزوو خه‌لاسی به‌خشوو ته‌نیایی یاردیده‌روو ئیحساسوو ته‌خسیری ته‌ماوی و هه‌رپاسه زیننه‌و ئێمه‌ن. ئینسانی ته‌نیا، <<به ده‌سوو خودایی گۆشه‌گیر بیه‌ن.>> ته‌نیایی هه‌م جورم و هه‌م مایه‌و به‌خشیایمانه. موجازاتوو ئێمه‌ن. به‌ڵام هرپاسه‌یچه به‌شاره‌تێوه‌‌ن سه‌روو ئانه‌یه که هێجران دماییش مه‌ینه. ئی دیالکتیکه باڵش کێشان سه‌روو گردوو زینده‌گی به‌شه‌ریره.
ئینسان زاو و مه‌رگی به ته‌نیایی ته‌جرۆبه مه‌که‌رۆ/که‌رۆ. ته‌نیا مه‌یمێ به دونیا و ته‌نیایچ مرمێنه. چاوه‌خته‌ولای که جه له‌مه‌و ئه‌واینه/ئه‌داینه مه‌یمێ به دونیا ته‌لاشێوه ده‌ردناک ده‌سپه‌نه‌که‌رمێ که سه‌رئه‌نجامش مه‌رگه‌ن. ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وه‌گێڵای په‌ی ئا زینده‌گیه که وه‌ڵینته‌ر جه زینده‌گین؟ ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وگێڵای په‌ی زینده‌گی ئاوله‌مه‌یی، چاگه که مدرای و لوای، شه‌و و ڕۆ، زه‌مان و ئه‌به‌دییه‌ت زدوو یۆترینی نیه‌نی؟ ئایا مه‌رگ یانی ئه‌وه‌ئامیای جه ژیای قه‌ساله‌ین و سه‌رئه‌نجام یاوای به بیه‌ی واقێعی؟ ئایا مه‌رگ راسته‌رین شێوه‌و ژیواین؟ ئایا زای مه‌رگه‌ن و مه‌رگ زاین؟ حیچ نمه‌زانمێ. پانه‌یچوه که حیچ نمه‌زانێ ته‌قالا مه‌که‌رمێ/که‌رمێ و ده‌س و پا مده‌یمێنه تا چا ته‌زادانه که ره‌نجما مدانێ، به‌ربشمێ. گردچیو- ئاگاهی جه بیه‌و وێ، زه‌مان، راویر، عاده‌ت و ره‌سمێ- ئێمه وه‌یلانوو زینده‌گی مه‌که‌را/که‌را. هه‌رپاسه گرد چێو، ئێمه به ئه‌وه ئامای، ئه‌وه‌گێڵای په‌ی باوشه‌و ئا ئه‌نه‌ئاوه‌ره‌یه/خولقنه‌ره‌یه ده‌عوه‌ت که‌رۆ که چه‌نه‌ش که‌وتێنمێ بهر.
ئا چێومانه که جه عشقی گه‌ره‌که‌ن (حه‌ز و یاوای به وه‌سڵی، لێره‌و که‌وته‌ی و مه‌رده‌ی و ئه‌وه‌ژیوای دووباره.) ئانه‌نه که تیکیه جه زینده‌گی، تیکه‌یوه جه مه‌رگی هه‌قه‌تینی به ئێمه بچه‌شۆنه. عشقما په‌ی شادی یا ئه‌وه‌حه‌سیای گه‌ره‌ک نیه‌ن. به‌ڵکوو په‌ی گوڵمێوه چا جامه لێواولێوه‌و زینده‌گیمانه گه‌ره‌که‌ن که جه ته‌زاده‌نه مه‌حفێوه بانێ و به بۆنه‌شوه زینده‌گی و مه‌رگ ، زه‌مان و ئه‌به‌دییه‌ت بیاوا به وه‌حده‌ت. به جورێوه ته‌ماوی په‌یما بهر مه‌گنو/گنو که زینده‌گی و مه‌رگ جیا جه دوێ نیشانێ موته‌ززادێ به‌ڵام کامڵکه‌روو واقێعیه‌تیوی تاقانه‌ی، چێوێوته‌ر نیه‌نێ. خولقنای و فوتیایی جه ته‌قالاو عشقینه بانێ به یۆ و ئینسان جه چه‌م تروکنایه‌نه چه‌مێوی واز وزۆ ئه‌و بیه‌یی/هه‌ستی وێشه‌ره.
جه دونیاو ئێمه‌نه عشق ته‌جرۆبه‌یوه‌ن که ته‌قریبه‌ن ده‌س نمیاو لاش. هه‌رچی چێوه‌ن زدوو عشقین. ئه‌خلاقه‌کا، چیناکا، قانوونه‌کا، ره‌گه‌زه‌کا و حه‌تا خودوو عاشێقه‌کا. ژه‌نی په‌ی یاوای به پیای هه‌میشه ئا <<یۆته‌رییه>> بیه‌نه که زد و کامڵکه‌روو ئادین. ئه‌گه‌ر به‌شێو جه ئێمه حه‌ز به وه‌سڵیش مه‌که‌رۆ/که‌رۆنه، به‌شێوته‌ر جه ئێمه ئادێ ڕاوه منیا. ژه‌نی چێوه‌ن/شه‌یئه‌ن. برێو وه‌خت قیمه‌تی و بڕیه وه‌خت هه‌رزان. به‌ڵام هه‌میشه موته‌فاوت. پیا به ته‌بدیل که‌رده‌ی ژه‌نێ به چێو و به وارای ئادێ پا جۆره که قازانج، وێ خاهی، ره‌نج و حه‌تا عشقش موازۆ ژه‌نی مه‌که‌رۆ/که‌رۆ به ئه‌بزار، ئه‌بزارێوه په‌ی به‌ده‌س ئارده‌ی پێوه‌کریای و له‌زه‌تی. رایێوه په‌ی یاوای به وێ پارێزنای. هه‌رپاسه که سیمۆن دووبوارێ واته‌ن: ژه‌نی بوته‌نه. ئیلاهێه‌نه. ئه‌وانه/ئه‌دانه. جادووگه‌ره‌نه. فریشتێنه به‌ڵام هه‌رگێز وێش نیه‌نه. پی بۆنه‌وه رابێته عشقیه‌کا هه‌ر جه بنه‌رانه فوتیاینێ. جه ڕێخه‌نه مه‌سموومێنێ. تاپۆیه مه‌گنو/گنو به‌ینما.(به‌ینوو ژه‌ن و پیای). ئی تاپۆوه وێنه‌و ئادێن. ئا وێنه که ئێمه چه‌نه‌ما وه‌ش که‌رده‌ن و ئاده‌یچ وێش پا ته‌سه‌وره وه‌شکریا، وێش مه‌رازنۆوه/رازنۆۆه. وه‌ختێو ده‌سبه‌رمێ تا له‌مسش بکه‌رمێ حه‌تا نمه‌تاومێ ده‌س بارمێ به لاشه‌ی بێ ئه‌ندیشه‌شه‌ره چوون ئا وه‌همێ که گرد وه‌خت لاشه‌و ئادێ ڕامکریا و سه‌ربه‌ڕا نیشانه مده‌و، هه‌میشه مه‌ینه به‌ین.
په‌ی ژه‌نێچ هه‌ر ئی هه‌رمانێ روه مده‌و: ئاده وێش فه‌قه‌ت به ته‌شکوو چێوی وینۆ. به ته‌شکوو یۆته‌ری. ئاده هه‌رگێز خاتوونه‌و وێش نیه‌نه. بیه‌و ئادێ به‌ش بیه‌ن به‌ینوو ئا چێوه‌یه که به ڕاسی هه‌نه‌و و ئا چێوه‌ی که ته‌سه‌ورش که‌رۆنه. و ئی وێنه ته‌سه‌وروو ئا چێوینه که خانه‌واده‌ش، چینه‌که‌ش، وانگه‌که‌ش. ره‌فێقه‌که‌ش، مه‌زهه‌به‌که‌ش و عاشێقه‌که‌ش سه‌پنانشا ملوو ئادێره. ئاده هه‌رگێز ژه‌نانه‌گی وێش بهر نمه‌وزۆ په‌ی ئانه‌یه ژه‌نانه‌گی وێش هه‌میشه جورێو نیشانه مده‌ونه که پیایه‌کا وه‌ششا که‌رده‌ن په‌یش. عشق ئه‌مرێوه <<ته‌بێعی>> نیه‌ن. عشق ئه‌مرێوه به‌شه‌رین. به‌شه‌ریته‌ری ڕه‌گه جه که‌سایه‌تی ئینسانین. چێوێوه‌ن که ئێمه وێما سازنانما و جه ته‌بێعه‌ته‌نه بیه‌یش نیه‌ن، چێوێوه‌ن که ئێمه هه‌ر ڕۆ سازنمێشوو مرنمێش.
ئینانه که واتێم ته‌نیا ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ به‌ینوو ئێمه و عشقی نیه‌نێ. عشق هۆرچنیه‌ین. گاهه‌س هۆرچنیه‌ی ئازادانه‌و ته‌قدیری: ئه‌وه‌ئیسته‌ی کتووپڕوو شاریاوه‌ته‌رین و چاره‌سازته‌رین به‌ش جه هه‌ستی یا بیه‌و ئێمه. به‌ڵام هۆرچنیه‌ی عشقی جه جامێعه‌نه نامۆمکێنه‌ن. <<برێتون>> دلێ یۆ جه کتێبه‌کاشه‌نه -عشقوو شێتی - ماچو: جه بنه‌ڕانه دوێ وه‌ربین یا ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ وه‌رده‌موو عشقی مه‌گێرا/کێرا و عشقی مه‌کولناوه: موخالێفه‌تی ئیجتێماعی و ئه‌ندیشه‌و مه‌سیحی گوناحێ. عشق په‌ی ئانه‌یه ته‌نۆوه یا ره‌نگ بده‌ووه مشیۆ قانوونه‌کاو دونیاو ئێمه وزۆ چیروو پایاش. عشق رسوای و چه‌پوانه‌و باوین. جورمێوه‌ن که دوێ هه‌سارێ به به‌رلوای جه خولگاو باویشا و به یۆگێرته‌ی جه فه‌زانه ئه‌نجامش مدانێ و تووششا مه‌ی. یاوینکوو ڕۆمانتیکوو عشقی که لازێمه‌ش پڕچنای، به‌رشیه‌ی و فاجێعه‌ن تاقانه یاوینک (مه‌فهووم) جه عشقین که ئارو ئێمه مشناسمێش چوون هه‌رچی چێوه‌ن جه جامێعه‌نه وه‌ربێنوو ئانه‌ینه که عشقی هۆرچنیایی، ئازاد کریۆنه.
ژه‌نی جه وێنه‌یوه‌‌نه که کۆمای نێر په‌ی ئادێ وێنه‌ش که‌رده‌ن حه‌بسه بیه‌نه. پی بۆنه‌و ئه‌گه‌ر ژه‌نی بلۆ شۆنه‌و هۆرچنیه‌ی ئازادیره پێسه‌و ئانه‌ینه که حه‌ساره‌و زیندانه‌که‌یش وڕنابۆ. عاشێقه‌کا ماچا:<< عشق ئاده‌ش واڕا، عشق ئاده‌ش که‌ردێنه به ئێنسانێوته‌ر.>> حه‌ق په‌یشان. عشق به شێوازوو گردی ژه‌نی مواڕۆ. ئه‌گه‌ر جۆرئه‌تش بۆ عشق بوه‌رزۆنه، ئه‌گه‌ر جۆرئه‌تش بۆ وێش بۆنه مشیو ئا وێنه که دونیاو ئادێش حه‌بس که‌رده‌ن، وێران که‌رۆنه.
پیایچ جه هۆرچنیای بێ به‌ش بیه‌ن. ئا ئیمکاناته که ئاد هه‌نش وه‌رته‌سکه‌ن. پیا وه‌ختێو که زاڕۆڵه‌ن ژه‌نانه‌گی جه ئه‌واێش و واڵێش مێزۆوه و مه‌شناسۆش. دماو ئانه‌یه عشق چه‌نی پارێزه‌کا بۆ به یۆ و تێکه‌ڵ کریۆ. ته‌رسی و جازێبه‌و زنای چه‌نی که‌سه نزیکا عشقی لاشه‌ی ئێمه مه‌بینۆ/بینۆ به ئه‌گه‌ریوه. هه‌رپاسه زینده‌گی تازه‌و نیازه نه‌فسییه‌کاو ئێمه مه‌كێشۆ/کێشۆ به زیاده‌ره‌ویره. جه ئاژه‌ی تازه‌نه نیازه‌کاما به چه‌نک و ته‌ڵه‌مه‌ی جۆراوجۆر سه‌رکۆت مه‌کریا/کریانێ. وه‌ربینێ ئه‌خلاقیێ، ئیجتێماعی و حه‌تا بهداشتیێ. جورم هه‌م نه‌قیزه و هه‌م هۆساروو نه‌فسین. گرد چێو هۆرچنیه‌و ئێمه وه‌رته‌سکوه مه‌که‌رۆ/کرۆ. ئێمه مشیۆ به‌سۆزته‌رین و قووڵته‌رین موحێبه‌تاکاما چه‌نی وێنه‌هایه بگونجنمێ که هام لفوو ئیجتێماعی ئێمه جه ژه‌نانه په‌سه‌نشا که‌رۆ. وه‌ش گه‌ره‌ک بیه‌ی ؛که‌سێو جه ره‌گه‌زێوته‌ر، فه‌رهه‌نگیه‌ته‌ر و یا چینیه‌ته‌ر سه‌خته‌ن. هه‌رچه‌ند ئیمکانش هه‌ن که پیایه چه‌رمه‌پۆس عاشێقوو ژه‌نیه سیاوپۆسێ بۆ و یا ژينێوه سیاوپۆسه عاشێقوو که‌سێوی چینی بۆ و یا نه‌جیبزادیه عاشێقوو کاره‌که‌ره‌کێش بۆ ... به‌ڵام ئی ئه‌گه‌رانه یا مومکێنانه ئێمه جه شه‌رمی سوور مه‌که‌راوه/که‌راوه.
چوون په‌ی هۆرچنیه‌ی ئازادی وه‌رما مه‌گیریه‌ونه/گیریه‌ونه ژه‌نێوه جه به‌ینوو ئانانه که <<به‌ده‌رده‌وه‌را>> هۆر‌چنمێ په‌ی هه‌مژینی وێما. حیچ وه‌ختیچ ئیقرار نمه‌که‌رمێ که چه‌نی ژه‌نیوه ئیزدواجما که‌رده‌ن که عاشێقش نیه‌نمێ. ژه‌نێوه که گاهه‌س عاشێقوو ئێمه بۆ به‌ڵام نمه‌تاو وێو/خۆدوو هه‌قه‌تینوو وێش بۆ. سوان ماچۆ: << و ویروو ئانه‌یه که باشته‌رین ساڵه‌کاو عه‌مریم چه‌نی ژه‌نێوه دان سه‌ر که هام شان یا هام لفوو من نه‌بیه‌نه>>. فره‌و پیایاو ده‌ورانی تازه‌ی متاوا ئی جوملێ جه ده‌موو مه‌رگیشانه و حه‌ینوو گیانکه‌نشت که‌رده‌یشانه واوه‌ی که‌راوه و فره‌و ژه‌نایچ ته‌نیا به وارای یه‌ک واچێ مه‌تاوانێ/تاوانێ ئی کاریه که‌رانێ.
***
· دیالکتیک، واچێوه لاتینیه‌نه که جه فره‌ینه‌و زوانه‌کانه هه‌ر پاجۆره به‌کارش به‌را. هه‌ر جه زه‌مانه‌و سوقراتیوه بکارشا به‌ردێنه، ئا زه‌مانه فره‌ته‌ر به ماناو جه‌ده‌لی بیه‌ن. دماته‌ر یاوینکه‌که‌ش (مه‌فهووم) پیتش دریان په‌نه بخسووس جه ئه‌ده‌بیاتی چه‌پینه و جه فه‌لسه‌فه‌و هێگێلینه و مارکسینه. به ره‌واداری (تولێرنس) تاومێ واچمێ که‌رده‌وه‌ی دوه ته‌ره‌فه یا دوه لانه، عه‌مه‌ڵی موته‌قابڵ، جه په‌یجوریه ئیجتێماعیه‌کانه دیالکتیک پێسه‌و ره‌وت یا پروسه‌یوه چن ته‌ره‌فه‌ن ...
· ئوکتاویو پاز، شاعێر و نویسه‌ری مێکزیکن که به‌ره‌نده‌و خه‌ڵاتوو نۆبێلوو ئه‌ده‌بیاتین.
· خه‌شایار دیهیمی، یۆ جه گه‌وره‌ته‌رین هۆرگێڵنه‌ره‌کاو زوانی فارسین جه به‌شوو ئه‌ده‌بیات، فه‌لسه‌فه و سیاسه‌تینه.
· آندره برێتون، شاعێر و نویسه‌ری سوورئالیستی فه‌رانسه‌وی.
· سوان، یۆ جه که‌سایه‌تیه‌کاو ڕومانه‌و <<گێڵای شۆنه‌و زه‌مانی جه ده‌س شیای>> مارسل پروستین.
سه‌رچه‌مه: دیالکتیک ته‌نهایی، ئوکتاویو پاز، هۆرگێڵنای: خه‌شایار دیهیمی. په‌خشوه‌که‌روو< له‌وح فکر>ی، تاران. 1380
واچه‌نامه هۆرامی:
ویه‌ر: گذر، گذران، مسیر *** ته‌ماوی: نامعلوم، مبهم *** ئاوله‌مه: جنین *** په‌تی: ناب، خالص. *** کاڵ: خام، نارس *** په‌ته: ریسمان، رشته *** تاقی: آزمایش *** باو: عرف، رایج *** ته‌خسیر: تقصیر *** زاو و مه‌رگ: زادن و مردن *** قه‌ساله‌ین: مجازی *** زای: تولد *** راویر: منطق *** ئه‌نه‌ئاوره: آفریننده، پدید آورنده *** گوڵم: جرعه *** ئه‌وه‌حه‌سیای: آسودن، استراحت کردن *** نیشانێ: نمود، نماد *** تاق: فرد *** چه‌م تروکنای: چشم به هم زدن *** پێوه‌کریای: تفاهم *** تاپۆ: شبح *** ته‌شک: شکل *** کۆمای نێر: جامعه مذکر*** وه‌ربین: مانع، جلوگیری، جلو گرفتن *** ته‌نگوو چه‌ڵه‌مێ: موانع، مشکلات، جلوگیری *** یاوینک: مفهوم *** خولگا: مدار *** وه‌رته‌سک: محدود *** پارێزه‌کا: مناهی، منع شده *** ئه‌گه‌ری: مشروط، *** نه‌قیزه: مهمیز، نیزه *** هۆسار: لگام *** هه‌مژین: همسر *** هاملف: لنگه، هم شان. *** واوه‌ی: تکرار، دوباره.
