مه‌تاومێ
جه وارده‌ی پارێز که‌رمێ و به هه‌ر ئه‌وه‌ئیسته‌یه تازه ژه‌مه‌نو وارده‌و وێما
فارمێنه و جه فره‌ی چا وارده‌مه‌نیا که سه‌ره‌تانزاینێ وێما پاره‌ێزنمی. مه‌تاومێ
پیاسه و وه‌رزش که‌رمێ. جگه‌ره نه‌کێشمێ. جه ته‌له‌فوونی هامرای ئیستیفاده نه‌که‌رمێ.
جه که‌ره‌سه‌ی شیمیایی و پرشه خه‌ته‌رناکه‌کا دووری گێرمێ. مه‌تاومێ وه‌سواسانه
وێما پی جوره هه‌رماناوه خجلنمێ تاکه‌تێ چه‌نی مه‌سه‌له بنه‌ره‌تیه‌کێ وه‌رانوه‌رێ
نه‌بیمێ. یانی چه‌نی مه‌رگی. ئاقیبه‌ت مرمێنه و دماو چن وه‌ختا هیچکه‌س ئێمه‌ش جه
ویر نمه‌مانۆوه.
په‌شته‌و
هه‌ر وت و ویره‌یه گیانساوی په‌ی سڵامه‌تی و له‌شساقی دلێ کومه‌ڵگاو وارده‌یی
مودرێرنینه ته‌رسه جه مه‌رگی وێش شارده‌نوه. ته‌رسی سامدارته‌رین هه‌ژدیهان
که سێوه‌رش وسته‌ن سه‌روو جامێعه‌و ئارویره. دلێ زه‌مانوو ئیسه‌ینه وه‌قره‌ما
نیه‌ن و جه مه‌ینه‌ریچ بێ متمانێنمێ. نائارامی و بی متمانی که وه‌ره مدو به گه‌وره‌ته‌رین
ته‌رسه‌کا به‌رویروو حێسو ئه‌رامه‌ننه‌یی و نه‌تاوایین. به‌رئامای جه ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌کا
و په‌ته‌و سوننه‌تا هاموه‌خت ئه‌نه‌ئاوه‌ری و خه‌لاقییه‌تی به‌رو سه‌روه و چه‌ولایچوه
ئاسایێشوو ره‌وانی مارونه وار.
جامێعه‌شناسه
نامداره‌کا پسه‌و فێره‌نک فوردی، زیگموند باومه‌ن و ئولیریش بێک ی ئانه‌شانه سه‌له‌منان
که که‌سه‌کا و ده‌سه‌کاو کومه‌ڵگاو مودێرنی ئیحساس مه‌که‌ران ژیوای په‌یشا سه‌قامگیر
نمه‌بونه و هه‌ر لاد گاهه‌زو ئانه‌ی هه‌ن قه‌یرانیه به‌شه‌ری یا ته‌بێعی شونه‌ماو
ژیوایشا هۆرپێچنۆوه.
په‌ی
ئی ته‌رسه بی ئه‌وپه‌رینێ و ئی نا‌تاوانیه مه‌گه‌ر رایه بێزمێوه و وه‌ش بکه‌رمێ.
بنه‌ره‌تیته‌رین ته‌رسی ته‌رسه‌و مه‌رگینه. مه‌رگ دیمێش فرێنێ. ئێدگار ئالێن پۆ
دلی واته مه‌شهووره‌که‌یشه‌نه جه قاڵاویه وه‌یشوومی قسێ مه‌که‌رۆ که ته‌نیا
مه‌تاو بواچو: "ئیتر نا و ئیتر هیچ". به واتیه‌ته‌ر هه‌ر هه‌رمانیه
واوه‌ی نه‌بیێ پسه‌و مه‌رگینه. هه‌ر هه‌رمانیه
واوه‌ی نه‌بیێ دلێ ژیواینه چه وه‌رمی وه‌شوو ده‌ورانو زاروڵه‌یی بۆ و چه عێشقوو
ده‌ورانو جوانی نیشانێ مه‌رگیش پوه‌نه. مه‌رگ ته‌نیا ئاخروو ژیوایێوی ژیوشناسانه
نیه‌ن و به ته‌شکێ جوراوجورێ وێش مه‌رمانۆ.
په‌ی
ژیوایه شادانه، ئازادانه، ده‌س و دڵوازانه و وه‌شبه‌ختانه‌ی مه‌شیۆ جه ته‌رسه‌و
مه‌رگی یانی جه ته‌رسه‌و هه‌رمانه‌ی بێ وا‌وه‌ییێ هوروه‌زی. باوڕه‌کا، بنه‌کا و
شوعاره ئینسانیه‌کا گردی نیشانێ فامی ئاگاهانه یا چیروزیاو میراسوو به‌شه‌ریه‌نێ.
دلێ هه‌ر فه‌رهه‌نگیه‌نه په‌ی روانه‌که‌رده‌و مه‌رده‌کا، په‌رسه ، پارێزنای
خاتره‌کا جه قاڵبوو گڵگۆوا، ته‌وه‌نه‌و قه‌برا، ئاگاداری په‌ی مه‌رگا،
یادکردارا، یانه‌یاد و ساڵگه‌رده‌کا ره‌ویێ، بنج و بنه‌ره‌تێ تایبه‌تێ هه‌نی.
مه‌رگ
پسه‌و تاپۆیه سێوه‌رش وسته‌ن سه‌روو گردوو ژیوایره و به جوریه که ورکه‌ی سه‌رینوو
گردوو دین و فه‌رهه‌نگه‌کا بیهی ئاشکرا و ئه‌وه‌شاریاوه ئی وه‌رچه‌مته‌رین
دیارده‌و زینده‌گینه. کاسانیه هه‌نێ سه‌روو ئا باوه‌ریوه که ویروه‌که‌رده‌ی به
نه‌مه‌نه‌ی، ژیوای جه ژیوای مه‌وزۆنه. چه‌پوانه‌ش ده‌سێوته‌ر ویروه‌که‌رده‌ی به
مه‌رگی لازم مه‌زانا په‌ی ئه‌ره‌مرکیاو ژیوای.
ئا
چێوه که بونه به نوونگه‌و ئانه‌یه تا
مه‌رگ به ئه‌داو گردوو ته‌رسه‌کا ئه‌ژناسه کریو ئانه‌ن که مه‌رگ موره‌و ته‌مامبیه‌ی
مه‌کو سه‌روو هه‌رچی چێویره. هه‌ر روه‌دایه بێجگه‌م جه مه‌رگی ویه‌رده و ئایه‌نده‌ش
هه‌ن به‌ڵام مه‌رگ بی ئایه‌نده‌ن. دماو مه‌رده‌ی جه هیج چێوی له‌زه‌ت نمه‌ربه‌رمێ.
هیچ چێوی نمه‌وینمێ، نمه‌ژنه‌ومێ، له‌مس نمه‌که‌رمی و نمه‌چه‌شمێ.
زێهن
و خیاڵما ئاسانه‌و مه‌رگێنه جه جمای مه‌مدرونه‌وه. هیچوه‌خت نمه‌تاومی دنیایه
بارمێوه وه‌روو چه‌ماما که نیه‌‌نمێش چه‌نه په‌وکه‌تێ ئێپیکور سه‌روو ئا باوه‌ریوه
بێ که نمه‌بۆ ویروو مه‌رگی که‌رمێوه چون تا ئێمه زینێنمی مه‌رگ نیه‌ن و وه‌ختیو
مه‌رگ ئاما ئیتر ئێمه نیه‌نمێ. ئێمه ئانه‌یچه نمه‌تاومێ تا مه‌رگوو وێما
بوینمی چونکه‌تی هه‌ر وه‌ختێو دنیاو دماو مه‌رگوو وێما بارمێوه یاد دیسان هه‌نمێ
چه‌نه‌ش و پسه‌و گوزارشده‌ر یا فیلمبه‌رداریه ئادی مه‌کورنمیوه و وینه‌ش مه‌که‌رمێ.
دماقسه ئانه‌ن که ته‌نانه‌ت نمه‌تاومێ جه مه‌رگوو وێما ته‌جروبه‌یه زێهنیما (سوبژێکتیو)
بۆ به‌ڵام تا زینێنمێ جه عه‌ینوو ئانه‌ینه که به مه‌رگی ئاگاینمێ مه‌زانمێچ هه‌ر
لاد ئێحتێماڵش هه‌ن مه‌رگ بڕفانوما.
جه
باریه‌وه حێوانه‌کا نه‌مرێنێ چونکه‌تی جه لوایی وێشان و بێ به‌قاییشان ئاگای نیه‌نێ.
ئێمه به نه‌مه‌نه‌ی وێما ئاگاینمی و مه‌زانمێ ئی هه‌ستیه چه‌نێ نه‌بیه‌ی تێکه‌ڵه‌ن
و هه‌ر لاد ئێمکانش هه‌ن که‌ڵه‌سه‌و ژیوایما پڕچیونه. به بۆنه‌و ئی فامیوه و
ئیژاییدای به زه‌مانین که روئه‌ژمارما وه‌شکه‌رده‌ن و روه‌کا مه‌ژمارمێ.
شۆپنهاور
دلێ کتێبوو "دنیا پسه‌و لێره و ئه‌جویی"
ماچونه: ئه‌گه‌ر مه‌رگ نه‌بیایا فه‌لسه‌فه‌یچ ئێمکانش نه‌وێ. مه‌کریو چانه‌یچه
بلی سه‌رته‌ر و بواچی به نه‌بیه‌و مه‌رگی فه‌رهه‌نگ به ماناو ده‌قێقوو که‌لیمێ
یانی سه‌ر لوای ئینسانی جه ته‌بیعه‌تی نامومکێن بێ.
فه‌رهه‌نگ
یانی جه‌موه‌بیه‌و ته‌لاشی بێوچانوو به‌شه‌ری په‌ی سه‌قامدای ژیوای جه عه‌ینوو ئاهاگی
به نه‌مه‌نه‌ین. ئه‌گه‌ر ئینسان تاوایاش
بیاوۆ به روئیاو جاوێدانه‌گی، فه‌رهه‌نگ جه جمه مدرێوه. ئینه هه‌ر ئا
نوکته باریکینه که مارکوس فلامینوس روفوس شه‌خسییه‌توو ئه‌سڵی داستانه‌و کوتای
بورخسی مه‌زانونه‌ش په‌نه: ئه‌گه‌ر جه چه‌مه‌و جاودانه‌گی بنوشمێ زه‌مانی لابه‌رمێنه.
ئه‌گه‌ر وه‌خت و زه‌مان نه‌بۆنه ویه‌رده و ئایه‌نده‌یچ نیه‌ن کاره‌نه. جمه،
فاروجمه نامومکێن بۆنه و جیاوازی و جوراوجوری جه به‌ین مه‌لونه و یه‌کسانی چنی
ته‌بیعه‌تی باڵێ مه‌کێشو ملوو گرد چێویه‌ره و ئاوه‌خته دلێ ئی دنیا وه‌حشه‌تناکێنه
ئینسان واوه‌ی مه‌گێڵو دماوه و فێرده‌وسی، بێتهۆون، وه‌نگوگ و کوپێرنیک ی ئیتر سه‌ره
به‌رنمارا.
وه‌رچه‌مه‌نه
گاهه‌س جاودانه‌گی به‌هه‌شت برمانۆ به‌ڵام جه عه‌مه‌ڵه‌نه جه‌هه‌نه‌مه‌ن. مه‌تاوی
بواچی ئاره‌زوو نه‌مه‌رده‌ی، جه هه‌قێقه‌ته‌نه ئاره‌زو درێژوه بیه‌و عه‌مری و
دماوسته‌و مه‌رگی و شونه‌ماو یاد و خاتران نه ئاواتوازی په‌ی به‌هه‌شتی. ژیوایه
بێ ئه‌وپه‌رین چێوێو نیه‌ن جگه‌م وهمی نه‌بو و ئینه هه‌قێقه‌تیه‌ن که "ریمون
فوسکا" شه‌خسییه‌توو ئه‌سلێ رومانه‌و" گردی مه‌مرا" و سیمون
دوبواری به باشی چه‌نه‌ش ئاگاهه‌ن. ئاد که به وارده‌و چاشتیه عه‌جیب و غه‌ریبێ
مه‌حکووم کریان به ژیوایێوی ئه‌به‌دی و هه‌ر‌تا هه‌رتایی و چن قه‌رنێ ژیوای
ژیوان ئه‌پیسه په‌ی مه‌رگی حورمه‌ت مه‌نیۆره: مه‌رگی ئازیز، مه‌رگیێوه که زه‌ریفی
گوڵه‌کا هینه‌و ئادین، شیرینی جوانی هینه‌و ئادین، مه‌رگیه که به هه‌رمانه‌کاو
ئینسانی، به ده‌س و دڵ وازی، یه‌هه‌ردای و گیانبه‌خشایش مانا مدونه. مه‌رگێوه
که گردوو ئیژایه‌کاو ژیوای بینیان پادیوه.
رومانه‌و
"ئیمکانو جه‌زیرێوه" به‌رویروو "میشل ئولبێک" یچ باسوو
بێحاڵی جاودانه‌گی مه‌که‌رۆ. "ده‌نیلی بیسو په‌نجوم" نوسخه‌ی ئه‌وه‌شیا
کریاو ده‌نیلی ئه‌وه‌ڵی که مه‌حکوومه‌ن به ئه‌وه‌شیا کریایی (شبیه سازی) ئه‌به‌دی
پانه‌یه میاوۆ که ژیوای بێ ئه‌وپه‌رین واقعیه‌توو بیه‌یی یا وجوودی مه‌که‌روو به
به‌دبه‌ختی و چاوه‌ختیچه‌نه وت و ویره‌و نه‌بیه‌ی زووری بێ پایان مارونه.
عێلم
و زانایی به حه‌تمی بیه‌و مه‌رگی، کوڵی عه‌مری و ئێحتێماڵه‌و به‌گا نامای ئاوات
و ئاره‌زوه‌کان که په‌له‌وره‌وو خیالوو ئینسانی مارونه‌وه باڵێ. هه‌ر ئی ئاگاهی
و فامه‌نه که ئه‌نه‌ئاورده‌ی فهرههنگی مه‌که‌روو به زه‌رووره‌ت و ئینسانی مه‌که‌رو
به ئه‌نه‌ئاوه‌ریه فهرههنگی. نیاز په‌ی په‌ڕوه‌که‌رده‌و مابه‌ینوو ئیپه‌رین و بێ
ئه‌وپه‌رینی، مه‌رده‌ی و نه‌مه‌رده‌ین که فه‌رهه‌نگو سازنایش مومکێن که‌رده‌ن. ئه‌نه‌ئاوه‌رده‌ی
فهرههنگی پسه‌و پردێوه‌ن په‌ی پڕایوه جه ئیلا په‌ی ئه‌ولاو ئی ده‌ره قووڵه‌یه.
ئه‌گه‌ر مه‌رگ جه کوڵیته‌نه نه‌بیایا مه‌یلما نه‌بێ چی وه‌خته که‌موو ژیوای دلێ
هه‌ستینه به‌رویرێ جاویدانێ خه‌لق که‌رمێ.
ئینسان
مه‌رگێوه‌ن که دایمه‌و ده‌ره هه‌ن جه حاڵوو بیه‌یه‌نه. ئاچێوه که ژیوای
ئینسانانه مه‌که‌رۆ لواو ژیواین روه به مه‌رگی. ده‌رک و ئه‌نه‌یاوای جه ته‌مام
بیه‌و ژیواین که به گردوو لاده‌کا معنایه قووڵ مه‌به‌خشونه. باو بیه‌و
ژینوسایدی دلێ ده‌ورانیه‌نه که وێ به سه‌ر زانای روحوو زه‌مانه‌ی و ته‌نیا راو
ده‌س پێداکه‌رده‌ی به سه‌رکو‌ته‌یی تاقه‌که‌سه‌کان چێویه عه‌جیب نیه‌ن چون ئی هه‌رمانێ
موهمته‌رین سهرکهوتهیی تاقه که‌سی یانی ئه‌وه‌مه‌نه‌ی مه‌پاریزنونه.
مه‌رگ
مه‌عنای ئه‌وپه‌رینوو ژیوای نیه‌ن به‌ڵام ئاگاهی جه قاتعیه‌تیش وادارما که‌رو تا
ژیویما په‌ر مانا که‌رمێ. هه‌ر ئی فامه‌نه
که هورما مه‌نیو په‌لامار ده‌یمێ و ئه‌نه‌ئاوه‌ری که‌رمێ. ئه‌جو مزانمێ قه‌ر‌زداروو
وه‌ختینمێ و مه‌شیو هه‌ر لاد یا له‌حزه‌ما
ژیرانه بگوزه‌رنمێ. به واتیه‌ته‌ر مه‌رگ ئه‌نه‌فکریای یا ویروه‌که‌رده‌ی
به مه‌رگی تومێوه‌ن که دلێ ژیواینه مه‌عنا مه‌دروسنو و سه‌وز مه‌که‌رو. هه‌رکه‌س
جه ژیوایشه‌نه هه‌ر ئه‌ننه مه‌عنا دره‌وه مه‌که‌رو که ویروو مه‌رگی مه‌که‌رۆوه.
هه‌ر مه‌رگیه ده‌رس یا وانه‌و پێوه‌بیه‌ین په‌ی ئینسانه زینده‌کا. پێوه‌بیه‌یه
غه‌مبار به‌ڵام پایه‌دار به‌رویروو ئاگاوه‌بیه‌ی
جه چاره‌نووسیه حه‌تمین که ئینا وه‌ره ڕایمانه. ئینسان ته‌نیا مه‌وجوده‌ن که
قه‌بوڵ نمه‌که‌روو پاجوره که هه‌ن بمانۆنه‌وه. ئاد هه‌میشه هه‌ن جه حاڵوو
بیه‌ینه. ئینسانی مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا که ورکه‌ش ئی وه‌رچه‌مگانه تاموو ئازادی مه‌چه‌شونه.
ئازادی چیویه نیه‌ن بێجگه‌م جه ئیمکانوو باشته‌ر بیه‌یی و روه سه‌راون لوای. مه‌رگ
ئه‌نه‌فکریای پیشنیاز و لازێمه‌و ئازادی و ئه‌خلاقین. ئینسانی مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا
چه‌نی غه‌ریزه‌و پارێزیایی یا به‌قای مه‌گژیونه. غه‌ریزه‌و پارێزیایایی و ئه‌وه‌مه‌نه‌ی
حه‌ز و مه‌یلوو ئه‌وه‌مه‌نه‌ی دماوه نه‌مه‌نه‌ی یوته‌رانین. باشته‌رین را په‌ی
پاریزنای و ئه‌وه‌مه‌نه‌و وێ(خود) کوشته‌ی یوته‌رانین.
ره‌واجوو
نه‌سڵ کوشته‌ی دلێ ده‌ورانیه‌نه که وێ به سه‌ر زانای روحوو زه‌مانه‌ی و ته‌نیا
راو ده‌س پێداکه‌رده‌ی به سه‌رکو‌ته‌یی تاقه‌که‌سه‌کان چێویه عه‌جیب نیه‌ن چون
ئی هه‌رمانێ موهمته‌رین سهرکهوتهیی تاقه که‌سی یانی ئه‌وه‌مه‌نه‌ی مه‌پاریزنونه.
ئینسانی
ئازاد و مه‌رگ ئه‌نه‌فکریا به سه‌رهوربڕنای جه وه‌رانوه‌روو ئی غه‌ریزه‌یوه
یانی غه‌ریزه‌و به‌قای پا مه‌نیه‌و ده‌شته‌و ئه‌خلاقی و جه راو هه‌قێقه‌تینه
پسه‌و سوقراتی باده‌و مه‌رگی مه‌نوشونه.
ئاد
هه‌ر ئا ئینسانه کوڵنه‌ده‌ره‌و " ئالبێرت کامو"ینه که جه توکلوو ته‌نیایی
و وێ مێحوه‌ری سیزیف ئاساینه به‌ر مه‌ینه و پرومته‌وار ژیوایه کوڵنه‌ده‌رانه
وه‌رانوه‌ر به ده‌رد و مه‌ینه‌توو یوته‌رانی هورمه‌چنونه و هاوار به‌رزوه مه‌که‌رۆ:
من مه‌مروونه. پی بۆنه‌وه سه‌ره نمه‌نامنووره. په‌س "هه‌نمێ".
سه‌رچه‌مه:
مرگ
اندیشی، همبستگی و آزادی
عێرفان
سابتی
په‌یجوریکار
جه تاڵانه‌و جامێعه‌شناسی، دین و فه‌لسه‌فه‌ی که جه دانشگاو "لێنکێستر"ینه
هه‌رمانه مه‌که‌رو.
