یه‌کشه‌مه ڕۆیه که دلێ ئوتووبووسینه بێنا پیایێوه که عه‌مرش به ئاخر و ئوخروو میانساڵی دێ چه‌موه خه‌ریک بێ داستانێوه بێتامه تاریف که‌رێ و کورنای کورنێوه. داستانه‌کێش ئه‌چا داستانانه بێ که شونگێرته‌یشا سه‌خته‌ن. حه‌تا ئه‌گه‌ر راسه‌وراس په‌ی وێتا تاریفێش که‌را و بکورناشوه. من هه‌رچه‌ند گوشم نه‌گێرته‌بێ په‌ی دلێگیر یا مه‌وزووعه‌که‌یش به‌ڵام مووچێرکێوه جه قینێ ئاما دلێ ده‌روونیمه‌ره. ئا چێوه که قینه‌و منش هورێزنا ئا قسانه نه‌بێنێ که ئاد که‌رێشا به‌ڵکوو چه‌نیه‌تی واته‌که‌یشا بێ. یانی ئانه که چه‌نی قسێ که‌رێ و چه‌نی واچه‌کا ئارێ سه‌روو زوانی و به‌یانشا که‌رێ.
زوانی چێکی ڕوه‌ش که‌ردێنه ڕوه فوتیایی. هه‌ر لایه‌ش گیرینه ڕۆ به ڕۆ خراوته‌ر بۆنه. خه‌زانه‌و واچه‌کاش فه‌قیرته‌ر و وه‌رته‌سکته‌ر بیه‌ن و بێژگه جه برێو ئیستێعارێ ئه‌وه‌مه‌نێ که ئیتر که‌مکه‌س هه‌ن ئانیشایچه به عێنوانوو ئیستێعاره‌ی به یاگێ بارۆ، سه‌رزینه‌یی وێش جه ده‌س دان. زوانی ده‌مواچوو چێکی فره‌تر جه زوانی دماکه‌وته‌و ڕۆنامه‌نویسه‌کا مشۆنه په‌ی ئانه‌یه که جه دلێ مه‌حدووده و ده‌سه‌واتیلێ و عێباره‌تهایه جه وه‌ڵ وه‌شکریا، هه‌رمانه مه‌که‌رۆ و یا مه‌چه‌رخیه‌وه.
مه‌ردم که‌لیمه‌کا مه‌ژاواو و مه‌تفناوه. – ئا عێباره‌ته سامناکانه که پێسه‌و ته‌وه‌ناشا سه‌ر ئامان- ئادیچ به چه په‌له په‌لێوه. په‌ی ئانه‌یه ناوێ ئاگا و (به‌هه‌قه‌تی) ئیحساس مه‌که‌را وه‌رده‌نگ به هه‌ر جورێ بۆنه میاوانه جه قسه‌کاشا و توفیرش نیه‌ن. چوون ئا چێوه که ماچانه‌ش هیچ مانایه‌ش نیه‌نه و قسێ مفتێنێ.
بێگومان متاوی په‌ی ئی دماکه‌وته‌یی و دمالوایی زوانی ده‌مواچی، ده‌لیلێ فرێ بێزمێوه که ڕێخه‌و گردیشا هه‌ن جه ته‌وسێعه‌نه و واریایی و سه‌رلوای ته‌مه‌دون یا شارستانیه‌تینه. رێکینه یا ساختاروو ئیجتێماعی ئیمه ڕۆ به ڕۆ پێچ و پێچته‌ر بونه‌و ساختاروو زانایی و ئاگایی ئیمه‌یچ پاسه موازۆ که هه‌رمانه‌کا فره‌ته‌ر مێکانیکیته‌ر و وێراوه‌به‌رته‌رێ بانێ. ئینه پا مانان که زوانوو ئیمه‌یچ ڕۆ به ڕۆ مێکانیکیته‌ر و وێراوه‌به‌رته‌ر بۆنه. فره‌یێ جه مه‌ردمی جه هه‌رمانه‌کاو وێشانه چنی شێوێوه وه‌رته‌سک کریا جه واقێعیه‌تی رووبه‌روێ بانێ. پا بۆنه‌و که دنیاکێشا وردی و وردیته‌ره مه‌ونه‌وه، شۆنیشه‌ره زوانه‌که‌یچشا کزوڵ گنۆنه‌و روه به فوتیایی ملونه.
هه‌رپاسه که ژیوایما بۆ به ژیوایه دیوانی و ئیداری، زوانه‌که‌یچما بۆ به زوانیه بوورکراتیک. جیا چینه‌یه ئیمه هه‌نمێ چیروو موحاسيڕه‌و یاونه‌ره جه‌معیه‌کانه که کێبیه یا هویه‌تیه ئینسانیشا نیه‌ن و بێرۆحێنی و ده‌نگی هێڕنشا گوشێماشا که‌ڕ که‌ردێنێ. یاونه‌رهایه که سه‌رشاوه زوانێوه ده‌مواچی وه‌رته‌سک و شپرز حاکێمه‌ن. ئایا ئا زوانه که ئیمه جه قسه‌که‌رده‌ی روانه‌مانه به‌کارش به‌رمێ و هه‌رمانه‌ش په‌نه‌که‌رمێ متاوۆ جه ئاسیبوو ئی چێوانه وێش دوور بگێرۆ؟
ئی ده‌لیلانه هه‌ر چننه په‌ی دمالوایی و فوتیایی زوانی موهێمێنێ به‌ڵام جه وه‌رانوه‌روو دیارده‌یوه‌نه که خاسوو ئی وه‌خت و یاگێنه قابێلوو ئانه‌ی هه‌نێ که چه‌نه‌شا بوگزه‌ریه‌یمێ: ئیمه جه ده‌ورانێوه‌نه مه‌ژیومێ که هاڵیوه بیه‌ن جه فه‌رهه‌نگی. مه‌نزوورم ته‌نیا ئی واقعیه‌ته نیه‌ن که کتێبخانه‌کا بیه‌نێ به ئه‌شخاڵ، مه‌جه‌له‌کا هه‌رچی روێنێ بینیای بینیا، و یا تاریخنویسه‌کا هه‌رمانه‌شا بیه‌نه به هه‌رمانه‌ی ده‌سیه، و یا هونه‌رمه‌نده مێلیه‌کا ئیجازه‌و په‌خشوه که‌رده‌و ئه‌سه‌ره‌کاشا نیه‌ن و یا ئانه که بتاوا نیشانه‌شا با، و یا فیلسووفه‌کا جه سه‌روو هه‌رمانێوه لا بریاینێ و ئینسانهایه بێزار جه هونه‌ر و ئه‌ده‌بی بیه‌نێ به راوه‌به‌ر و وه‌رپه‌رسوو ته‌ئاتره‌کا وڵاوکه‌ره‌وه‌کا. من هه‌نا ویروو فه‌رهه‌نگینه ئادیچ جه پانته‌رین ماناشه‌نه. فه‌رهه‌نگ به ماناو شیره‌و سونه‌ته‌کا، حقوقوو به‌شه‌ری و ئازادیه‌کا. فه‌رهه‌نگێوه که سیاسه‌تیچ مه‌گێرۆنه‌وه‌ر و سیاسه‌تێوه که حقوقوو به‌شه‌ری مه‌گێرۆنه‌وه‌ر. شامڵوو حه‌قوو گرد که‌سی په‌ی ژیوایه بێ ده‌ردیسه‌رانه‌ی جه خه‌ڵوه‌توو وێشانه. شامڵوو ئانایه که هه‌ر که‌س باوڕ و ئه‌قیده‌و وێش بۆ و هه‌رپاسه حه‌قوو وه‌رگیریکه‌رده‌ی جه وێشاوه، ئاوه‌خته که هه‌وکه مه‌کریه‌و سه‌رشا. مه‌نزوورم فه‌رهه‌نگێوه‌ن که بیه‌ن به به‌شێوه جه ئاداب و روسووموو خه‌ڵکی. حه‌قوو ئیحترامنیایره په‌ی ڕیشچه‌رما و گهورهکاو تایفه‌ی و حه‌قوو مه‌رزنایره‌و نیایره‌و زاناکا و گهورهکاو قه‌ومی جه یاگه به‌ده‌ردوارده‌کانه‌و هه‌رمانه موهێمه‌کانه. و هه‌رپاسه حه‌قوو ئه‌سپه‌رده‌که‌رده‌ی مه‌رده‌کا به پاو ره‌سم و ئایینوو هه‌ر ده‌سێوه یا قه‌ومێوه. و حه‌قوو ئاماوه‌ی جووابی سه‌روو بێ حورمه‌تی په‌نه‌که‌رده‌ی به قه‌وره‌و مه‌رده‌کا و یا ویه‌رینه‌کا. من ئاجۆره فه‌رهه‌نگیه ماچوو که ئیلهام به‌خشوو جورێوه جه ئاگاهین که هه‌ن چنی واریایی و رازداربیه‌و دنیاینه. ئا فه‌رهه‌نگه که هانده‌روو ئا عاده‌تینه که په‌رسمێ و جواوه‌کاما وزمێ وه‌روو قسه‌و باسی.
ئیمه ئارۆ سه‌رچه‌مه‌هایه هامبه‌ش و زوانیه هامبه‌شما نیه‌ن، سه‌رچه‌مه‌هایێوه هامبه‌ش په‌ی ئینسانی که‌رده‌ی دنیای. ئینسان به بۆنه‌و ته‌بێعه‌تیشوه په‌رسای په‌رسۆنه. جه خوداکاش سوئاله مه‌که‌رۆ. جه ده‌سه‌ڵاتداره‌کاش که حوکم مه‌که‌را ملشه‌ره‌و جه ره‌فێقه‌کاش سوئاله مه‌که‌رۆ و جه وێش. وه‌ختێو سوئاله مه‌که‌رۆ، چه‌مه‌راو جواوین. مه‌سه‌ڵه‌ن ئینسان مه‌تاو په‌رسۆنه: ئایا ئه‌بزاره ته‌وه‌نینه‌کا متاوا وه‌رگی بکوشانێ؟ جه درێژایی تاریخوو په‌رسایی و جواودایینه ئینسان یاوان پا پله‌و پایه که جواوهایه جیاوازێ بژنه‌ۆنه. ئینسان حه‌تا متاوۆ جواوێ مانادارێ ئه‌چیمنێ بزانۆنه: ئه‌بزاره‌که‌و تۆ متاوۆ وه‌رگی بوکشۆنه به شه‌رتێوه که په‌نج ساڵێ چاوه‌ڵته‌ر جه شیتینایه‌تی(ئیعتێداڵ) شه‌ووو ڕوینه جه به‌ره‌گاو وه‌ره‌تاوینه سه‌ره‌ت نامنابۆره. به‌ڵام ئه‌گه‌ر جواوێوه که گه‌ره‌کته‌ن قانێعت بکه‌رۆ ئانه بۆ که ئه‌بزاره‌که‌و تۆ ئه‌سڵه‌ن ته‌وه‌نین نیه‌ن ، چێش؟ و یا ئه‌بزاره‌که‌ت ئه‌سڵه‌ن ئه‌بزار نیه‌ن، چێش؟ و یا ئه‌گه‌ر ته‌وه‌نوارانت که‌را به بۆنه‌و ئانه‌یوه که سوجده‌ت به‌رده‌ن په‌ی وێره‌گای و سوجده‌ت نه‌به‌رده‌ن په‌ی وه‌رکه‌وته‌ی ڕۆجیاری، چێش؟
مه‌ردم پا ده‌لیله جه په‌رسای نمه‌مدرۆوه که ئا جواوانه که مه‌گێرۆوه قه‌ره‌ت یا نادرۆسێنێ به‌ڵکوو ته‌نیا ئاوه‌خته جه په‌رسای ده‌س هۆرمه‌گێرۆ که جواوه‌کا هیچ ره‌بتێوه‌شا به سوئاله‌کاشاوه نه‌بانێ. و یا جواوه‌کاش گێجکه‌ر، سڕوز، قاتی پاتی و بێ ماناو سه‌رشێونه‌رێ بانێ. و یا به تایبه‌ت وه‌ختیه که ته‌هدید یا ته‌رسنای دلێ جواوه‌کانه بۆ. په‌رسای به‌رده‌وام په‌ی یاوای به جواوین و ئا که‌سه که ویر نمه‌که‌رۆوه قسێچ نمه‌که‌رۆ و ته‌نیا ده‌نگ یا سه‌وایه چه‌نه‌ش به‌رمه‌ینه.
جه هه‌ریاگێوه‌نه که فه‌رهه‌نگ هێشتا نه‌مه‌رده‌ن، فه‌زایه وه‌رپان په‌ی به‌رقه‌رار که‌رده‌و پێوه‌نی دوه‌ته‌ره‌فه‌ی بیه‌یش هه‌ن. مه‌ردم جه وێش مه‌په‌رسۆنه ئایا خودا، ئازادی و یا رێکی قانوونمه‌ن بیه‌یش هه‌ن یا نه؟ ئه‌یشا که‌رده‌وه و ره‌فتاروو وێشا و هه‌رپاسه که‌رده‌وه‌و ده‌سه‌ڵاتداره‌کاشا مه‌سه‌نجنا و مه‌گیراشا رێکوو یویره. ئی سوئالانه ئه‌غڵه‌ب باعێسوو جیایی و چننه ده‌سه‌یی بانێ به‌ڵام جه عه‌ینوو حاڵیچه‌نه مه‌ردمی جه جامێعه‌یوه گه‌وره‌ی ئینسانینه که هێشتا په‌نه‌وازیش هه‌ن به زوانی به عێنوانوو وه‌سیله‌یوه په‌ی ئه‌وه‌مه‌نه‌و ئیرتێباتی به‌رده‌وامی، یۆگێرته‌و موته‌حێد مه‌که‌رۆ و مه‌بینۆشا به‌یۆوه.
هه‌ریاگێوه‌نه که فه‌رهه‌نگ مه‌کوشیه‌ونه و یا مه‌کوشانه‌ش، جامێعه‌ی ئینسانی مرای مرۆنه و ته‌کشه‌نه زوانه‌که‌یچش مرۆنه. به هه‌ر سووره‌ت، ئینه په‌یاموو تاریخوو ئارۆ ئیمه‌ن که په‌ر بیه‌ن جه سه‌رکووبی فه‌رهه‌نگی و گیانکه‌نشتوو جامێعه‌ی مێللی و زوانوو ئی جامێعه‌یه!
سه‌رنج و دمانویسیا:
ئیوان کلیما نویسه‌رێوی خه‌ڵکوو کشوه‌روو چێکین جه ئورووپای دلێڕاسه‌ینه. ئیوان کلیما چنی میلان کوندرای دوێ نویسه‌رێ گه‌وره‌و ئا وه‌ڵاتینێ.
چی کتێبه‌یه، دوێ هۆرگێڵیای به زوانوو فارسی هه‌نێ بازاره‌نه. په‌ی ئی مه‌تڵه‌به‌یه ئیمه هینه‌که‌و خه‌شایار دیهیمی- ما به خاس زانا و گێرتما به بنه‌ره‌ت چوون هۆرگێڵنه‌ره‌که‌ش باسابێقه‌ته‌ره‌ن و هه‌میچ مه‌فهوومه‌کاش خاسته‌ر یاوناینێ. ته‌رجومه‌که‌‌و پووریاوه‌ریێ جه برێ یاگانه خاس نیه‌ن.
سه‌رچه‌مه:
(روح پراگ)، ئیوان کلیما، هۆرگێڵنای: خه‌شایار دیهیمی، نه‌شروو نه‌ی. تاران.1388ڕۆجیاری.
(روح پراگ)، ئیوان کلیما، هۆرگێڵنای: فرووغ پووریاوه‌ری، نه‌شروو آگاه ی. تاران. 1387 ڕۆجیاری.
واچه‌نامه‌ی هۆرامی:
وه‌ره: محدوده، مسیر، *** وه‌رته‌سک: محدوده کم، کم پهنا، محدودیت، دلێگیر: محتوا *** مووچێرک: له‌رزه، *** ئیستێعاره: که‌رده‌وه یا ره‌توو به کار به‌رده‌ی نامێوه به یاگێ نامێوه‌ته‌ر به بۆنه‌و ئه‌وه‌شیه‌یشا. *** سه‌رزینه‌یی: شادابی *** ده‌مواچ: شفاهی *** ده‌سه‌واتیلێ: دسته واژه *** وه‌رده‌نگ: مخاطب *** شیره: چکیده *** رێکینه: نظام *** موازۆ: می طلبد *** وێراوه‌به‌ر: خودکار، اتوماتیک *** کزوڵ: ضعیف *** یاونه‌ر: رسانه *** وه‌رگیری: دفاع *** هانده‌ر : تشویق کننده *** شیتینایی: اعتدال ***په‌نه‌واز: نیاز، لازم.
