مه‌رگوو
مارکسی [1883 میلادی] سه‌رنجێوی ئه‌چامنه‌و خه‌ڵکیش نه‌کێشا په‌یلاو وێش. ئه‌ڵبه‌ته
ڕۆنامه‌و تایمزوو له‌نده‌نی ئاگاداریه کوڵ و په‌ڕ غه‌ڵه‌تش چاپ که‌رد. دلێنه‌که‌ش
خه‌به‌رنگاروو تایمزی، شاروو پاریسیوه کیانابێش پانایچوه که مارکس له‌نده‌نه‌نه
دنیاش جیائاستێ بێ. ئی خه‌به‌رنگاره ئا نویسیاشه چاپه‌مه‌نیه سۆسیالیستییه‌کاو
فه‌رانسه‌ینه وه‌نه‌بێوه و که‌رده‌بێش به گوزارێش. شۆره‌توو مارکسی دماو کۆچیش
وه‌ره‌ش گێه‌ته‌ره چوونکه‌تێ کارسازی [ته‌ئسیر] ئێنقلابی تالیمه‌کاو ئادی رۆبه‌رۆ
وێشان دیاری دێنێ. مارکس هیچکایه ئه‌ننه‌‌و هامده‌وره ئێحساسی یا رۆمانتیکه‌کاش
زێهنوو خه‌ڵکی یا ژیواینامه‌نویسه حێرفه‌یه‌کاش نه‌گێرته‌ره. هه‌ر به‌ڕاسیچ
کارلایل، جان ئێستوارت میل و هێرتسێن که‌سانیه تراژیکته‌رێ بێنێ و تووشیاروو مه‌ینه‌ت
و ئه‌شکه‌نجه‌ی فکری و ئه‌خلاقیێوی ئه‌چامنه‌ی که مارکس نه به‌سه‌رش ئاما بێ و
نه فام. به‌ڕاسی ئی پیایانه جه ناڕه‌حه‌تی و ناوه‌شیاو هامنه‌سڵه‌کاشا کارسازییه
رێخه‌ییشا گێرته بێ و شۆنه‌و وێشاره شیوکه‌ردیه تاڵ و فره‌شا جه ئا ناڕه‌حه‌تی
و ناوه‌شیانه جیا ئاست. خاسته‌ر و سۆزدارته‌ر جه هه‌رچیویه که بتاوی نویسیایه
گردین [عموومی] و تایوه‌تیه‌کاو [خسووسی] مارکس و ئێنگێلس ینه بێزیوه. مارکس وه‌رانوه‌روو
جامێعه‌ی بێمایه و سوودپه‌ره‌ستوو زه‌مانه‌یش گژیێ چوونکه‌تێ به نه‌زه‌ره‌ش ئی
جامێعه دماپاکوو پێوه‌نیه ئینسانیه‌کا کێشێ روه‌لاو نه‌مه‌نه‌ی و سوکیره. جه‌نگوو
مارکسی وه‌رانوه‌ر به جامێعه‌یه ئه‌چامنه‌ی به‌ڕاسیی بێوچان و بنه‌ڕه‌تی بێ. تان
و پۆ زێهنیش سفتووسۆڵ و قولۆر بێ. ئێحساساتی و حه‌ساس نه‌وێ. به وێشه‌ره په‌رمێ.
لێره‌داریه پته‌و بێ. ده‌لیلوو به‌دبه‌ختیاش به‌روو وێشه‌نه وینێنه و هه‌رپاسه
جه نه‌داری، نا‌وه‌شی و سه‌رکه‌وته‌یی دژمه‌نه‌کاشه‌نه. ژیوای ده‌روونیش ئارام و
ئه‌هوه‌ن بێ و دووور جه پێچووپڵووچی. دنیای ساده وینێ: سیاو و چه‌رمه. که‌سانیه
که هامده‌سه‌ش نه‌بێنێ وه‌رانوه‌رشوه بێنێ. زانێنه لاو چه که‌سانیه‌وه
لوسێش هورگێرتێنه. ژیوایش په‌ی ئه‌یشا بێ و دڵنیا بێ ئاخرسه‌ریچ ئی مدرامانه سه‌ر
مه‌گنۆنه. ئاجوره په‌ریشان باوه‌ڕییه که دلێ ژیواو ڕه‌فێقه دڵناسکه‌کاشه‌نه
وینیێ [پسه‌و زه‌جره سه‌خته‌کاو هێس ی و هاینه ی] هامده‌ردی و هامدڵیش هۆر نه‌خێزنێ.
گاهه‌ز ئاد ئی ژان یا قه‌یرانێ به به‌شێو
جه نیشانه فره‌کاو وڕای و ئه‌ره‌مێریایی بورژوازی زانێ که به‌شێوه‌و نه‌وه‌شی
دلێ حاڵ، سۆز و ئێحساسینه وێش مرمانۆ و هه‌رپاسه ئه‌گه‌روو سوودگیرته‌ی ئه‌چی
ژانه کۆماییانه په‌ی ئێو یا ئه‌و یاوگه‌ی تایوه‌ت و هونه‌ری ناشیرین دلێ
کاسانیه‌نه که وه‌ره‌چه‌ماشاوه گه‌وره‌ته‌رین نه‌به‌ردوو تاریخوو به‌شه‌ری روه
دێ. ئی به‌وێ سه‌ختگێرته‌یه وه‌رانوه‌ر به ئێحساساتی شه‌خسی، پامدری و جه‌ختی ئه‌جومه‌زهه‌بانه
په‌ی پارێزی ئیسارگه‌رانه‌ی، بییێ به وانیه په‌ی یاگه‌گیره‌کاش و هه‌رپاسه دژمه‌نه‌کاش.
ئی کۆڵنه‌دای و نه‌سازیایه، جیاوه‌که‌روو یاگه‌داره ڕاسینه‌کاشه‌ن [هه‌م دلێ
شۆنکه‌وته‌کاش و هه‌م دلێ نه‌یاره‌کاشه‌نه] چنی لیبڕالیسمی خڵاوه‌نکاری جه گردوو
ویه‌ره‌کانه.
وه‌ڵێ مارکس
یه‌نه که‌سانیه باسوو جه‌نگ به‌ینوو ته‌به‌قاشا [چین] که‌رده بێ. به‌ڵام ئاو بێ
په‌ی سازماندای سیاسی ته‌به‌قیه به‌نامێ ته‌به‌قه‌و هه‌رمانکه‌ری به‌رنامه‌ش مت و
سه‌ربه‌رزانه به‌ردش ڕاوه. ته‌به‌قێو که ته‌نیا په‌ی مه‌نافێعوو وێش گژیان و
پا هه‌رمانێ دیمه‌نوو حێزبه سیاسیه‌کا و جه‌نگه سیاسیه‌کاش فاڕا پێوه‌ره. مارکس
چه به په‌یلواو وێش و چه به په‌یلواو هامده‌وره‌کاش ده‌رجه‌و ئه‌وه‌ڵینه
تێئوریسیه‌نوو ئێقتسادی بێ. بنیه‌ره‌کاش [فه‌رزه‌کاش] و ئا وه‌رشیپانه کلاسیکانه
که وانه‌کاش [ئامووزه] سه‌رشوه چنیاینێ و توه‌شا گێرتێنه و وه‌رێوه که وێش
دایش په‌نه بیێنی به ڕاویێنێو [نگه‌رێش] به‌ینوو باقی ڕاوینا و لوایشا دلێ تاڵانه‌و باسه
دمایینه‌کانه. ده‌سێو ئا ڕاوینشانه به تاریخ ویه‌رده زانان و ڕه‌دشاوه که‌رده‌ن
و ده‌سێوه‌یچ ژیوناشاوه و لاشا وه‌نه‌گیرت. پینایچوه سه‌خت متاوی واچی وانه ئێقتسادیه‌کاش
هیجکایه تاوابۆشا دلێ تاڵانه‌و تێئوریه ئێقتسادیانه یاگێشا گێرته بۆ. وانانێو که
فره‌ته‌ر و ئه‌وه‌مه‌نته‌رێ جه هه‌ر ریکینه‌ی باوه‌ڕیته‌رینه ئه‌چی ده‌ورانه تازه‌نه
سه‌روو ده‌نگ و هه‌رماناوه شونه‌ماشا دیاره‌ن، تێئوریه‌کێ ئادینه جه‌باره‌و ته‌کاموڵ
و ساختاروو جامێعه‌ی سه‌رمایه‌داریوه. هه‌رچه‌ند وێش هیچ یاگێوه‌نه شیشوه نه‌که‌رده‌ن.
چی تێئوریێنه پامدری مه‌کریۆ و ئامان وه‌رچه‌مته‌رین په‌رسه که جه‌باره‌و هه‌ر
دیارد‌یه‌وه مه‌شیۆ گنۆ ڕوه بینیانوه به پێوه‌نیه که ئا دیارده چنی ساختاری
ئێقتسادی هه‌نش. به واتیه‌ته‌ر ڕابێته‌و قودره‌تی ئێقتسادی دلێ ساختاری کۆمایینه
[که یاگێ ئه‌ر‌مانای ئا رابێتانه]. پیجۆره ئی تێئوریێ پا پامدریه که واتما،
ده‌سینێ تازێش په‌ی نه‌قد و په‌یجوری سازناێنێ. سازیای و به‌هه‌رمان گێرته‌یش ماهییه‌ت
و لاو [جه‌هه‌ت] علوومی کۆماییش جه روزگاروو ئێمه‌نه واڕان/فاڕان پێوه‌ره. گردوو ئا که‌سانه هه‌رمانه‌شا سه‌روو
بنجه‌و وینای کۆمایین ئه‌شێ چی تێئووریێ که‌ل/یاردی گێرا. نه‌ته‌نیا ته‌به‌قێ، ده‌سێ
و جمێ نارازیێ و ڕه‌هبه‌ره‌کاشا جه گردوو وه‌ڵاته‌کانه به‌ڵکوو جامعێه‌شناسێ،
ره‌وانشناسێ و ئاوه‌زداراو سیاسه‌تی، نه‌قدکه‌رێ و هونه‌رمه‌ندێ وه‌ختێو مه‌کۆشا که‌یفییه‌توو
جمنه‌روو ژیواو جامێعه‌و وێشا هه‌لاجی و شێوه‌که‌را و هه‌رپاسه جه ته‌شکبینای
ئیده یا وێره‌کاو وێشا تا ده‌ره‌جیه وه‌رچه‌م وامدار و موحتاجوو هه‌رمانه‌و کارل
مارکس ینی. سه‌دێو جه توه‌بیناو هه‌رمانه‌کێ مارکس ویه‌رده‌ن و چی سه‌ده‌نه
فره‌ته‌ر چانه‌یه په‌نه‌واز بۆ مه‌نع و لومشا که‌رده‌ن. لاژه‌لاژ و ساده‌وینای بنجه
بنه‌ڕه‌تیه‌‌کاو ئی تێزێ بییه‌ن بۆنیه په‌ی شیویاو ماناکێش. خه‌تای وه‌رچه‌مێ هه‌م
جه تێئوورینه و هه‌م جه که‌رده‌وه‌نه [پراتیک] به‌نامێ ئادیوه روه‌شا داینه به‌ڵام
پانه‌یچوه کارسازی ئینقلابیش بییه‌ن و هه‌ڵای هه‌ر هه‌نیچش.
مارکس
به تێزه‌کێ وێش گه‌ره‌کش بێ ئا فکره‌یه وزۆ یاگێ که: ئانه ویر یا ئیده نییه‌ن
چاره‌نویسوو تاریخی مه‌سازنۆ به‌ڵکوو ئاژه‌و ژیوای و به‌تایوه‌ت ئێقتساده‌ن. به‌ڵام
وه‌روڵاوی و ئه‌وه‌ته‌نای ئیده‌کاو وێش دلێ ژیواو خه‌ڵکینه هێزوو ئا تێزێشه بێ هاز
که‌رده‌ن. به واڕیای ئا ڕاوینه‌یه که وه‌ڵته‌ر جه‌باره‌و پێوه‌نی که‌سی چه‌نی
موحیتیش و هامنه‌وعه‌کاش ڕه‌واجش بێ ئاشکرا ئا رابێته فاڕیان. پی بۆنه‌وه به‌ینوو
ئا هازه فکریانه ئارۆ شونیۆ خه‌ریکێنێ ته‌شکوو هه‌رمان و ویروو ئینساناکا مواڕانه/فاڕانه،
ئی هازه فکریه [ئیده‌و مارکسی] هه‌ڵای به‌هێزته‌رینه‌ن!
سه‌رچه‌مه:
کارل
مارکس: ئایزایا بێرلین، ته‌رجمه‌و ڕه‌زا ڕه‌زایی، نه‌شروو ماهی 1391 ک. رۆجیاری
