سه‌مفۆنیی مه‌رده‌کا

دووکه‌ڵ چیروو سرمیچی ئاجۆریین و که‌مانی کاروانسه‌راو ئاجیل وره‌شه‌کانه‌ به‌ئارامی خولێ وه‌رێ و جه‌ لچوو وه‌رهێوانه‌که‌یوه‌‌‌‌ ئێ‌ په‌ی به‌ری‌‌. ئه‌و‌په‌روو کاروانسه‌راکه‌ینه‌ چننه‌ باره‌به‌رێ دلێ پووتییه حه‌ڵه‌بینینه‌ چوێشا ئایێر دایبێنێ و ئه‌گه‌ر زاتشا بیایا چیروو په‌توه‌که‌ینه‌ ده‌سێ به‌ربارا، تۆمێچ تووکنێنێ. په‌شته‌و سه‌ره‌یشاوه‌ کۆره‌وڵ یانێوه‌نه‌ یه‌رێ که‌سێ دلێ تیانانه‌ ڕۆجیارپه‌رس‌ برێژنێنێ. هه‌ڵمی و دووکه‌ڵ تێکه‌ڵێ بێنێ و وه‌شته‌و وه‌ربێ‌ مدرابێوه‌.

گردوو چراوه‌کا، ته‌نانه‌ت چراوه‌ تۆڕییه‌‌کایچ رۆشنێ بێنێ و کاروانسه‌راکه‌ جه‌ دووروه‌ پسه‌و ده‌گایه‌ مژینێ‌ دێ چه‌موه‌. ده‌سی ڕاسوو داڵانه‌کێنه‌ دلێ حوجره‌و "وشکه‌باروو ماریفه‌تینه‌" دوێ پیای ده‌ورو گه‌رماو چراوتۆره‌کێشا دابێ‌. په‌شته‌و مێزه‌که‌یوه‌ "ئورهان ئورخانی" نیشته‌بێره و پاڵیچشه‌نه‌ "ئه‌یاز پاسه‌بان".

ئه‌یاز پاسه‌بان حه‌رچی په‌نجشه‌مێنێ ئێ په‌ی حوجره‌ی و سه‌روو سه‌ننه‌ڵیه‌ گه‌وره‌کێوه‌ نیشیره‌ و پای نیێ سه‌روو چوارپایه‌که‌یوه‌. هاره‌قوو میاچه‌مایش سه‌رێ  - زم و هامن- و ئه‌گه‌ر سه‌ننه‌ڵیه‌ گه‌وره‌کێ نه‌ویایا وه‌روو ده‌سینه‌، سه‌روو گونیه‌ تۆمیوه‌ نیشێره‌. واچێ: ((ئه‌من  ئه‌پی هه‌یکه‌ڵه‌ زلوه‌ چه‌نی سه‌روو سه‌نه‌ڵیه‌ی وردیێوه‌ بنیشووره، ها؟))

ئه‌یاز پاسه‌بان ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کش بیایا تاوێ ته‌نانه‌ت بابه‌یچم پا گرده‌ سام و گه‌وره‌یوه‌، به‌ دوێ هه‌نگووسێ هۆرگێرو و ئاڵووچنۆش به‌ چه‌ننه‌که‌کاو سرمیچه‌که‌یره‌. روومه‌تیه‌ گۆشتین و زلش بێ. سه‌ریه‌ وردیش بێ و نیشانیه‌ سه‌روو گونای چه‌پیشوه‌ که‌ پسه‌و گردوو چۆرچه‌میش، چرچێش که‌وتێبێنێنه‌. دالێو‌ پسته‌ سانێنه‌ و هه‌رچننه‌یچ واتایایشا قه‌بووڵ نه‌که‌رێ زه‌ڕش نه‌دونێ. زه‌ڕه‌که‌ش دێ و پسته‌که‌ی پاک که‌رێ و نیێش سه‌روو مێزه‌که‌یوه‌ و دماجار سه‌رجه‌م که‌رێش ده‌مشه‌ره‌. ئاوه‌خته‌ مه‌شیایا ئورهان لێوانیه‌ ئاوی چیایش په‌ی ئاوردایا.

بابه‌م فره‌ وه‌شش گه‌ره‌ک بێ. هه‌م بۆنه‌و ئانه‌یوه‌‌ قه‌دیم پاسه‌بانوو شاره‌که‌ی بێ و هه‌م بۆنه‌و ئا‌چێواوه‌‌ که‌ زانێشا. چه‌پ و راسوو دنیای دلێ مشتێشه‌نه‌ بێ. جه‌ هه‌رچێ چێوینه‌ سه‌ره‌ به‌رئارێ. بابه‌م واچێ: ((ئی پیا،‌ پیایه‌ مه‌عموولی نیه‌ن.)) وێر‌ه‌گاو جه‌ژنا ده ‌کێلوێ ئاجیل کیانێ وه‌روو به‌ره‌و یانه‌یشا. حه‌فته‌ به‌ حه‌فته‌ به‌شه‌ زه‌ڕه‌که‌یچش دێ په‌نه‌. ئیسه‌یچه‌ که‌ ساڵانێوه‌ن بابه‌ما مه‌رده‌ن ئورهان هه‌ر ئا ره‌ویێ مه‌وه‌رۆ ڕاوه‌.

چه‌ولاوه‌، په‌شته‌و هه‌رمانمێزوو [پیشخان] دووکانیه‌نه‌ دوێ هه‌رمانکه‌رێ جوانێ ده‌س جه‌‌ گێفان، کڵاو ئه‌و‌ سه‌ر، یه‌خێ پاڵتاوه‌که‌یشا دابێ ملوو گوشاشاره‌ و چفه‌چف که‌رێنێ. پسه‌و ئورهان و ئه‌یازی. ئارام و سه‌ره‌ لاو گۆشوو یووینه‌.

ئه‌یاز واتش: ((پسه‌و شێری په‌شتیت مه‌گێروو.))

ئورهان نه‌زانێ چێش که‌رۆ. واتش: ((گڵوێزوو سه‌ره‌‌کۆی نه‌بۆ؟))[ مه‌نزوور ئانه‌نه‌ گاهه‌س‌ زه‌ره‌ره‌وو ئا هه‌رمانێ که‌ مه‌که‌رۆش تووشوو وێش ‌بۆنێوه‌.]

((ئی گێچه‌ڵێ بته‌مامنه‌.))

((ئه‌گه‌ر خه‌ڵک بزانۆما په‌نه‌ چێش؟))

(( نمه‌بۆ بزانا. مه‌شیۆ عازا بی.))

ئورهان لوا دلێ ویریره‌ و دماته‌ر چه‌مش جه‌ ئه‌یازی کل که‌رد: (( پسه‌و یۆسۆوی؟))

((مه‌گه‌ر کێ زانانش. چننه‌ ساڵێ ویه‌رده‌ن و هیچکه‌س چیویه‌ش نه‌واته‌ن.))

(( پی گۆشاو وێمه‌ ژنه‌وتم که‌ ماچانێ براکۆژ.))

ئه‌یاز ده‌نگش به‌رزوه‌ که‌رد : (( گوو موه‌را.)) و ده‌نگش ئاراموه‌ که‌رد : ((خه‌ڵک په‌شته‌و سه‌ره‌و خوایچوه‌ قسێ مه‌که‌رۆ.))

(( ئه‌یاز گیان، ئینه‌ چایه‌ بێبنه‌نه‌ [چاو وه‌یلی‌]. به‌ سه‌ره‌وه‌ نه‌لوره‌ واری؟))

(( ته‌نیا ئانه‌یه‌ واچه‌ که‌ من ره‌فێقوو بابه‌یت بیه‌نا یا نه‌؟))

(( ئینشانه‌ گرد دروس. به‌ڵام...))

ئه‌یاز واتش: ((مه‌وزیموه‌ ویروو بابه‌یت. پیایه‌ حیزه‌ڵ بێ.))

ئورهان ده‌سش ئاورد به‌ سه‌ره‌ی بێ مووشه‌ره‌، سه‌ره‌ش به‌رد نزیکوو چراوتۆره‌کێ و ماچۆ: ((من حیزه‌ڵ نیه‌نان. پڕکیشی [جورئه‌ت] گرد چێویم هه‌ن.))

((په‌رسات ئه‌و من که‌ ئا سه‌ڵیتێ چێش په‌نه‌ که‌روو، واتم ته‌ڵاقش به‌. زه‌ره‌رت که‌رد؟ ئیسه‌یچه‌ مه‌په‌رسی ئی کوڕڵه‌یه‌ چێش په‌نه‌ که‌روو، ماچوو سه‌ره‌ش که‌ره‌ چاڵیه‌ره‌. سوای و پێرای وه‌ختیه‌ سه‌ر و به‌چکوو کناچه‌کێش پێوا بێ ئیتر کاسب نیه‌نی. هه‌ر ئه‌ننه‌ته‌ زانا کناچیه‌ قژکاڵه‌ ئاما و واتش، ئه‌رێ کاکه‌‌ ئانه‌ دووکانه‌که‌و‌ بابه‌و من  ئینا چیگه‌نه‌‌؟))‌

ئورهان بێده‌نگ بیه‌بێ.

ئه‌یاز واتش: ((ئیسه‌ که‌ کار یاوان پیگه‌یه‌ ماتڵش مه‌که‌ره‌. هه‌ر ئیسه‌ گنه‌ را.))

ئورهان واتش: (( دلێ ئی وه‌ربێنه‌؟ په‌ی کوگه‌ی بلوو ؟)) و دییا په‌ی به‌ری.

ئاسمان وه‌ربیه‌[وه‌روه‌] ئه‌چامنێشه‌ نیشنای بێ ئه‌و زه‌مینی که‌ ساڵانێوته‌ر خه‌ڵک بواچان یارۆ ساڵه‌ سیاوه‌کێ. وه‌ربه‌ گرد یاگیه‌ش پۆشنابێره‌. بێده‌نگیه‌ غه‌ریو کۆڵان و خیابانش گێرته‌بێره‌. لووله‌ ئاوه‌کا رچیای بێنێ، ما‌شینه‌کا جه‌ هه‌رمانه‌ که‌وتێ بێنێ. خیابانه‌نه‌ کۆما وه‌ربه‌کا هوردریایبێنێوه‌. دووکانداره‌کا پیاده‌ڕه‌وه‌کاشا ماڵایبێنێره‌ وه‌لێ هێشتا نیم میتر جه‌ وه‌ربه‌و شه‌وه‌ی ویه‌ردێ زه‌مینه‌نه‌ بێ. جه‌ کوڵانه ته‌نگه‌کانه‌ وه‌ربه‌ تا لاو که‌ڵکه‌پاساره‌کا ئامێبێوه‌ سه‌ر و خه‌ڵک چیروو وه‌ربه‌کێنه‌ کۆره‌وڵیه‌شا وه‌ش که‌ردێ بێنێ ‌ ‌و پاگه‌ره‌ ئامه‌ و لوای که‌رێنێ. به‌ڵا ئامای بێ‌؟ گاهه‌س. زمسانێ فرێ ئامێ بێنێ و لوایبێنێ و وه‌ربێ فرێ وارایبێنێ به‌ڵام هیچکه‌س جه‌ ویرش نێ وه‌ربه‌ی ئه‌چامنێ وارای بۆ. قاڵاوێچ گردوو شاره‌که‌یشا گێرته‌بێره‌ و سه‌روو هه‌ر داریوه‌ چننه‌ قاڵاوێ یاگه‌ گیرێ بیێبێنێ. دلێ یانه‌یچه‌نه‌ بێنێ. نه‌ته‌رسانه‌ نیشنێوه‌ سه‌روو وه‌رهێوانه‌که‌ی و هه‌مته‌ر باڵێ گێرێنێوه‌. یانێوه‌ که‌ دیوارێ پان، به‌رز و که‌ڵکه‌پاسارێ سووچدارێ و ده‌لاقێ دوه‌لایێش بێنێ، چیا [سه‌رد] و بێرۆح چیروو وه‌ربێنه‌ جه‌ یاد لوابێوه‌. سرمیچوو ئوتاقه‌کا شۆڕیابێره‌. بۆ و به‌رامه‌و چنها ساڵێ چێوه‌ڵته‌ری دلێ چیرخانه‌کانه‌ مه‌نه‌بێوه‌. بێ ئانه‌ که‌سیه‌ش چه‌نه‌ بۆ یا چراویه‌ گریسیایبۆنه‌ یا فره‌نه‌که‌م یۆ بانه‌کاش ماڵای با. لاشیپانوو به‌ره‌که‌ی و سه‌ربه‌رانه‌کیچ  جاکه‌ن بیه‌بێ.

ئاوه‌خته‌ که‌ ئه‌وام ژیوای ژیوێ، هۆرزێ و لوێ جه‌ که‌نوه‌کانه‌ ئاردی ئارێ، هه‌میر که‌رێ و دلێ ته‌نووره‌و یانه‌چاشته‌که‌ینه‌ نان په‌چێ. دوووکه‌ڵی وه‌شبۆ نانه‌که‌ی و هێزمه‌کا پیچێێ پیۆره‌ و لووله‌ که‌رێ و ته‌نووره‌کێنه‌ ئێ به‌ر‌. وه‌ختیه‌ نانه‌که‌یچ په‌چیایا ئه‌وام دوێ مووچێش نیێ دلێ ده‌سماڵی و کیانێش په‌ی یانه‌و مامو سابیری. ئایدین و ئورهان سواروو فه‌رغوونه‌که‌ی بێنێ و ڕه‌مێنێ تا لاو یانه‌و مامو سابیری. ژه‌نه‌کێ مامو سابیریچ وا‌رده‌مه‌نیێ له‌زه‌تێ که‌رێ گیفانه‌شا.

ساڵ و زه‌مانیه‌ که‌ بابه‌م مه‌نه‌ بێ وه‌ختیه‌ ئێوه‌ په‌ی یانه‌ی پلێکانه‌کانه‌‌ ئێ‌ سه‌ر و ده‌س گێرێ به‌ لوولێ نه‌رده‌کاوه‌ و ئه‌ژمارێشا. بیسوو یه‌ک. چاگه‌نه‌ کڵاوه‌کێش لابه‌رێ و که‌رێش یاگه‌جله‌ره‌. پاڵتاوه‌که‌ش وه‌ژی، ته‌کنێش و که‌ریش داره‌ره‌. په‌ڕۆیه‌یچ ئارێ شه‌رواڵه‌کاشه‌ره‌ وه‌لێ نه‌که‌رێشا داره‌ره‌. دلێ ئوتاقوو چیروو یاگه‌کێشه‌نه‌ وڵاوشاوه‌‌ که‌رێ تا سوحا وه‌ختیه‌ که‌رۆشانه‌ خێته‌و پانتۆڵه‌کاش ده‌قش نه‌شیویابۆ!

وا‌ڵیه‌یچما بێنه‌  به‌ نامێ "ئایدا" ی. چا په‌شتێنه‌ و جه‌ یانه‌چاشته‌که‌نه‌ و په‌ستوه‌که‌نه‌ تووشیاروو روماتیسمی بیێبێ و سووچیێ و ساچێ. ئاخریچوه‌ سووچیا. ئیسه‌ دلێ بێده‌نگی و سه‌رداو سۆڵه‌و ئوتاقه‌کانه‌ ئورهان نه‌بێ تا وێش بخزنۆ چیروو لێفه‌که‌ی و ئه‌جوش متاوۆ راحه‌ت بووسۆنه‌. نه‌. گردوو که‌سه‌کا مه‌ردێ بێنێ. و ئێو دمایینه‌ن.

واتش: ((هه‌ر جور بیه‌ن مه‌شیۆ سه‌ره‌و ئێویچ که‌رمێ چاڵیه‌ره‌.))

ئه‌یاز واتش: ((ده‌ی  ماتڵوو چێشینی؟))

((هه‌ن چکۆ؟))

((پسه‌و هه‌میشه‌ی. قاوه‌خانه‌و سۆڵاوینه.‌))

...

...

...

سه‌رچه‌مه‌:

سه‌مفۆنیی مه‌رده‌کا [سمفونی مردگان]

به‌رویروو: عه‌باس مه‌عرووفی

وڵاوکه‌ره‌وه‌: قوقنووس

تاران، ساڵه‌و 1382 ک. رۆجیاری

چه‌م سیاو گیان له‌یل بیه‌ن

عه‌باس که‌مه‌ندی

پێوابیه‌. سنه.‌ 1952

مه‌رگ. سنه‌. 2014

ره‌وایه‌ته‌کاو ویه‌رده‌ی پسه‌و گۆڵه‌ سیسیا و وشکوه‌ بییه‌کان که‌  وا و واگژه‌و رۆزگاری مه‌وه‌روشا پیلاو په‌ولاره‌.

دماو کۆچوو عه‌باس که‌مه‌ندی ئه‌وگێڵنوو ره‌وایه‌ته‌ جه‌ ویر شییه‌کا و ئاشێقانێ ئه‌راگێڵه‌کاو ویه‌ره‌ده‌و هۆرامانی کێن؟

ویژدانوو ژیوای

بابه‌م خواو "وڵتێر"یش وه‌ش گه‌ره‌کبێ به‌ڵام جه‌باره‌شوه‌ هیچ نه‌واچێ. ئه‌وام پسه‌و فره‌یه‌ جه‌ ژه‌ناو شاروو "وییه‌ن"وو ئوتریشی فره‌ زه‌ریفه‌ بێ و هه‌رپاسه‌ به‌شبه‌روو رۆحییه‌و تایبه‌توو وییه‌نیه‌کا. ئه‌جوم به‌ خواگیانێ ئه‌قیده‌ش بێ و وه‌شش گه‌ره‌کبێ. وه‌لێ هیچکام جه‌ مه‌راسێمه‌ دینییه‌کا به‌یاگێ نارێنه‌. په‌وکه‌تێ ئه‌من هیچوه‌خت په‌روه‌ردیه‌ دینی و تایبه‌تم نه‌وێ. به‌ڵام زه‌مانیه که‌ گه‌ره‌کم بێ پسه‌و جوانیه‌ یه‌هوودیی بلوو دلێ کۆماو خه‌ڵکی، که‌وتانی چیروو فێرکاری یا تالیموو تایبه‌توو دینوو یه‌هوودیوه‌. دالێو‌ زوانی عێبری فێر بیانی به‌ڵام فێربیه‌و زوانی یونانی و لاتینی بی بۆنیه‌ په‌ی ئانه‌یه‌ ئا زوانیه‌ بنیه‌و لاوه‌. ئا دالێوچه‌‌ که‌ فێر بیه‌بێنا جه‌ ویرم شییه‌نوه‌ و په‌وچی فره‌ داخداره‌نا. ئێمه‌ و شمه‌ دلێ له‌لوه ‌یا بێشکێ زوان یا زوانانێوه‌نه‌‌ پێوای بیێنمێ که‌ هینه‌و ئێمه‌ نه‌بیه‌نه‌ و چیگه‌یچه‌نه‌ هه‌ق به‌ هایدگێرین: زوانوو ئێمه‌ سه‌رچه‌مه‌و فه‌رهه‌نگ، په‌روه‌رده‌ و ویه‌رده‌و ئێمه‌ن. گه‌ره‌کمه‌ن ده‌ورانوو واوه‌ینیشته‌ی یا بازنشه‌سته‌گینه‌ هه‌مته‌ر فێرش بوونه‌وه‌. نه‌زانایی ئی زوانیه‌ فره‌ په‌یم سه‌خته‌ن. ئه‌گه‌ر که‌سیه‌ شاروو ئو‌ورشه‌لیمینه‌، یانی جه‌ گلێرگاو سوننه‌تی یه‌هوودییه‌کانه‌ تفوم که‌رۆنه‌ و بواچۆم په‌نه‌ یه‌هوودیی نیه‌نێ چوون نمه‌زانوو به‌ زوانوو عێبری دوعای بوانوو نه‌زه‌ره‌کێش به‌ته‌مامی په‌سه‌ند مه‌که‌روو. چێوی سه‌رنج راکێش ئانه‌ن ئه‌وا و بابه‌م زه‌مان و ویه‌رده‌شا پسه‌و کێبیه‌یه‌ دینی که‌رده‌ن به‌ به‌شیه‌ ئه‌و‌ وجودیم. جه‌ بندیوار یا وابه‌سته‌گیه قووڵه‌کامه‌نه‌ یه‌هوودییه‌نا به‌ڵام جه‌ راو ویه‌رده‌و مه‌ینه‌ت و چاره‌نووسوو خه‌ڵکه‌که‌یموه‌. نمه‌تاوۆ باوه‌ڕ که‌روو یه‌هوودیی نیه‌نان. به‌ نه‌زه‌ره‌و من  ئێزدواج یا لفگیری‌ تێکه‌ڵ نه‌ موشکڵیه‌‌ دینین و نه‌ گرفتاریێوی‌ ئه‌خلاقی به‌ڵکووم موشکڵیه‌ تاریخین. ئه‌جوم خه‌ڵکیه‌ که‌ ویه‌رده‌و شاره‌که‌یشا یانێ "ئه‌ریحا" مه‌گێڵۆوه‌ په‌ی یه‌رێ هه‌زارساڵێ وه‌ڵوو عیسا مه‌سێحی، خه‌ڵکانێو تایبه‌تێنێ. خه‌ڵکێو‌ که‌ ئه‌وه‌مه‌نه‌و "شوئا" یا "هۆلۆکاست"ینێ و ره‌نگا ئه‌چاگه‌نه‌ غایه‌تیه‌‌ بیه‌یش بێ. ئینه‌ په‌یلوایه‌ عێرفانین. نه‌ پراگماتیسم مه‌تاو جه‌باره‌شوه‌ سه‌ریم که‌رۆوه‌ و نه‌ مه‌نتێق. چه‌نائامایی و ته‌وانوو یونانیه‌کا، لاتینیه‌کا و سوومریه‌کا که‌مته‌ر جه‌ ئیمه‌ نه‌بیه‌ن وه‌لێکانی گردی فوتیاینێ. ئینه‌ جه‌ حاڵێوه‌ن یه‌هوودییه‌کا مه‌نێنێوه‌ و ئارۆ باڵشا کێشان ملوو دنیاو روشنویری مودێڕنیره‌. من "سیموون ویل"ی لۆمه‌ مه‌که‌روو په‌ی ئانه‌ی تایفه‌و وێش جیا ئاست و ئاخروو عه‌مریشوه‌ بێ به‌ مه‌سێحی. ئینه‌ جه‌ قه‌ڕنه‌و "ئاشویتس"ینه‌ باریه‌ گرانه‌ن و باوه‌ڕکه‌رده‌یش سه‌خته‌ن. چوونکای تایفه‌و یه‌هوودی تایفیه‌ نیه‌ن که‌ به‌ راحه‌تی بنیه‌یش لاوه‌ یا وزیش قه‌راخوه‌. لفگیری یا ئێزدواجی تێکه‌ڵ هه‌نگامیه‌نه‌ روه‌ فوتیای و نه‌مه‌نه‌و رازه‌و به‌قای. ئی راوینمه‌ مه‌نتێقی نیه‌ن‌. سه‌رچه‌مه‌یه‌‌ غه‌ریزیش هه‌ن. یانه‌که‌م به‌ته‌مامی حاڵ و هه‌وایه‌ یه‌هوودیانه‌ش هه‌ن. بێ ئانه‌یه‌ هیچجوره‌  نزیکیێوی‌ عاتێفی به‌ دینی ئه‌چاگه‌نه‌ بیه‌یش بۆنێ. کتێبیانه‌که‌م و میزوو هه‌رمانه‌کام به‌ ته‌شکوو "که‌نیسه‌ی" وه‌شێ کریاینێ. پاسپورتوو من جه‌ ویه‌روو زه‌مانینه‌ ئیژایی پێدا مه‌که‌رۆ نه‌ جه ‌مه‌کان و یاگێوه‌‌ خاسه‌نه‌‌. جه‌ مه‌رزه‌کانه‌ به‌ ویزایه‌ مه‌ویه‌روو که‌ جه‌ یاد نمه‌لۆوه‌. یه‌هوودی که‌سیه‌ن که‌ ئه‌شۆ دایمه‌ و ده‌ره‌‌ ‌چه‌مه‌دانه‌که‌ش ئاماده‌ بۆ. چوون هیچ به‌ڵگیه‌ نیه‌ن که‌ جه‌لاو یوته‌ریوه‌‌ قه‌بوڵ بکریۆ. یه‌هوودی که‌سێوه‌ن وه‌ختیه‌ کتێب موانۆوه‌ قه‌ڵه‌م ئینا ده‌سشوه‌. که‌سێوه‌ن که ته‌نانه‌ت‌ غه‌ڵه‌ته‌ چاپیه‌کاوه‌ ڕۆنامه‌کا ساقوه‌ مه‌که‌رۆ. یه‌هوودی یانی: چامێسکی، دریدا، فروید، مارکس، ویتکنێشتان و رومه‌ن یاکوبسێن. من جه‌ بلیمه‌تیی(نبوغ) قسێ نمه‌که‌روو. ئه‌من جه‌ سیوشکێ(عطش) تێر نه‌وه‌روو ‌ژناسای، به‌رزی و ئه‌ندیشه‌ی په‌تی قسێ مه‌که‌روو. به‌شه‌ریه‌ت هه‌ڵای ئێنسانی نیه‌ن. ئێمه‌ حه‌ز نمه‌که‌رمێ که‌س‌ هه‌رمانه‌ بدو ملماره‌ تا به‌یاگێش بارمێ هه‌رچه‌ند مه‌زانمێ ئا هه‌رمانێ درۆسه‌نه.‌ ئه‌ر که‌سیه‌ چه‌نه‌ما‌ بوازۆ ده‌سما فره‌ته‌ر چانه‌یه‌ که‌ ته‌وانما هه‌ن، به‌رزوه‌ که‌رمێ نمه‌تاومێ وه‌روو تووڕه‌یی وێما بگێرمێ. ئانه‌نه‌ که‌ په‌یما یاگێ سه‌ره‌سڕمه‌نه‌ین ئه‌ر جه‌ سه‌روو زه‌مینیوه‌ یه‌هوودیه‌ زینه‌ بوینمێ. یه‌هوودیێوه‌ که‌ "یوته‌ری" به‌ چه‌موو حه‌یوانیه‌ سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ی‌ ته‌ماشاش مه‌که‌رۆ. حه‌یوانیه‌ که‌ وه‌شش مه‌ی ئه‌و کتێبێ، ئه‌و ئه‌نه‌فکریای و ئه‌خلاقی. هه‌ر به‌رنامه‌ یا گراڵێو‌ به‌ خه‌ڵکی یه‌هوویی په‌ردوچ یا ده‌ره‌تان مدو تا فه‌رهه‌نگوو مودێرنێ واوه‌ی بسازناوه‌. ئه‌جۆما به‌ که‌موه‌بیه‌و نابه‌رابه‌ریا ئاژه‌و یه‌هوودیا و هه‌رپاسه گردوو جه‌هانی خاسته‌ره‌‌ بۆ به‌ڵام پاسشه‌ سه‌رناما. ئه‌چیگه‌ن که‌ سه‌ر و به‌چکوو یه‌هوودیه‌ته‌ر به‌ نامێ زیگموند فرویدی په‌یدا مه‌ونێ تا رازه‌و شه‌وه‌کاما په‌ی بێزۆوه به‌ڵام ئێمه‌ ئومیدما هه‌ن ده‌سیکه‌م جه‌ وه‌رمه‌نه‌ ده‌سبه‌ردارما بۆنێ. چوونکای ئێنسان ته‌قه‌ مدو ئه‌و به‌ره‌و رۆیاکاش و شیشاوه‌ مه‌که‌رۆ. ئینه‌ جه‌ حاڵێوه‌ن که‌ گێرته‌و پاکی شه‌وه‌کا جه‌ ئێنسانی چێویه‌ توقنه‌ر و سامناکه‌ن‌. یه‌هوودی که‌سێوه‌ن که نه‌قشش پسه‌نه نه‌قشوو‌ کاردیه‌ که‌ نریاینه‌ ئه‌و گه‌ڵوه‌وه‌ به‌شه‌ریه‌تی.‌ هه‌ر جار که‌ دنیا گه‌ره‌کشه‌ن دلێ چواردیواری وێشه‌نه‌ و دلی چن خوایی تێکه‌ڵ به‌ کوفریشه‌نه‌ وێش تلنۆوه‌ مه‌ردمیه‌ ساده‌ پسه‌و "عامووس"ی (یۆ جه‌ په‌یامبه‌راو قه‌وموو یه‌هوودی) لاو گوشوو به‌شه‌رینه‌ هاوار به‌رزوه‌ مه‌که‌را که‌ جارێوته‌ر هوربێزه‌وه‌ تا سه‌رفه‌راز و ئازاد بی. ئێمه پسه‌و ئێنسانی یه‌هوودی‌ به‌ به‌شه‌ری وێنیه‌ جه‌ وێش په‌نه‌ما‌ نیشان دان که‌ نمه‌تاو تا‌قه‌تش بارۆ!

سه‌رچه‌مه‌:

وجدان زندگی، گفت و گو با جورج استاینر استاد دانشگاهای ژنو سویس، کمبریچ و آکسفورد انگلستان، رامین جهانبگلو، نشر نی. 1378 خورشیدی. 

یادوو یاری خه‌یر، نه‌ورۆزتا پیروز

لاشه‌تا ساق، سه‌ره‌تا سڵامه‌ت، دڵتا وه‌ش، یانه‌تا بێ ئاژاولێ، به‌خته‌تا واز، گێفانه‌تا په‌ڕ، ده‌ستا به‌خشه‌نده‌، یاوگه‌تا روشن، ڕاویه‌رتا سه‌رسه‌وز، لاقورێتا موحکه‌م، لێره‌تا پته‌و، هاناتا کوورێ، ئێشقتا بێ ئه‌وپه‌ڕین، نازاره‌تا به‌ناز، نازارتا به‌کام، وره‌تا به‌رز، ره‌فێقتا گیانی گیانی، دژمه‌نتا به‌ئینساف، هامساتا بێ ئازار، ساته‌کاتا فه‌ره‌حبه‌خش، ژیوایتا شیتین، ئاوه‌زتا شیرین، دیه‌یتا قووڵ، مه‌ژگتا تێژ، ڕاوینتا دروس، ویرچه‌مه‌تا په‌ر هه‌ساره‌، دڵتا زینه‌، ئیمانتا پایه‌دار، حاڵتا وه‌ش، سوزتا تێرئاو، دوعاتا قه‌بووڵ، ویه‌رینا جه‌ یاد، یادوو یاری خه‌یر، گه‌وره‌کا نه‌چه‌م، ئازیزان نه‌دڵ، هۆرامان سه‌ربه‌رز، نه‌وریزان ڕه‌نگین، نه‌وروزتا پیروز!

*

*

*

*

*

بێس ساڵێ دماته‌ر په‌ی ئا هه‌رمانانه‌ که‌ نه‌که‌ردێنێت فره‌ته‌ر ئاخ و داخته‌ن تا په‌ی ئا هه‌رمانانه که‌‌ که‌ردێنێت. په‌وکه‌تێ باشته‌ره‌ن روحییه‌ی کوڵده‌رانه‌و وێت بنیه‌ی‌ لاوه‌. جه‌ سێوه‌روو ئاسایێشینه‌ بورێ به‌ر. خولیه‌وه‌. گێڵه‌. ئاوات و ئاره‌زوی که‌ره‌. ئه‌وه‌ئێزه‌ر به‌.((مارک تواین))

په‌یاموو ئیرینا بۆکۆوای راوه‌به‌ره‌و گردیی یونێسکۆی به‌ بۆنه‌و رۆ به‌ینه‌لمێله‌لی زوانوو ئه‌دایی 2014

ئینه چوارده‌ ساڵێن یونێسکۆ و شه‌ریکه‌کاش رۆ جه‌هانی زوانوو ئه‌دایی پیرۆز مه‌گێران. ئێمه‌ به‌ راوه‌به‌رده‌و هه‌رمانێ‌ رێکوزیای، کۆنفرانسێ، کۆنسێرتێ و هه‌مامێ جه‌ سه‌رانسه‌روو دنیاینه‌ سه‌روو ئێژایی جوراوجۆری زواناوه‌ و چن زوانیوه‌ پامدری مه‌که‌رمێ.

یاردیدای و وه‌رپه‌نه‌دای به‌ زوانه‌ ئه‌داییه‌کا بۆنیه‌ بنه‌ره‌تین په‌ی سازنای هاموه‌ڵاتیه‌ جه‌هانی و ئه‌نه‌یاوای وه‌رانوه‌ری هه‌ره‌قه‌تینی. ئه‌نه‌یاوای و قسه‌که‌رده‌ی به‌ فره‌ته‌ر جه‌ یه‌ک زوانی بۆنه‌ به‌ بۆنیه‌ په‌ی فاموو باشته‌روو گه‌نجینه‌و ده‌ساوده‌سی فه‌رهه‌نگی دلێ دنیاینه‌. به‌ ره‌سمی ئه‌ژناسای زوانه‌ مه‌حاڵییه‌کا(لوکاڵ) ته‌وانوو خه‌ڵکی فره‌ته‌ر مه‌که‌رو‌ تا باشته‌ر ده‌نگشا بژنه‌ویو و به‌ باشی بتاوا جه‌ چاره‌نووسوو جه‌می وێشانه‌ کاریگه‌ریه‌ وه‌رچه‌مشا بونێ. په‌وکه‌تێ یونێسکۆ فره‌ هه‌وڵێ مدو تا جه‌ هامژیوی پسه‌یو 7000 زوانێ که‌ خه‌ڵکوو دنیای قسێشا په‌نه‌ مه‌که‌را پاڵپه‌شتی بکه‌رونه‌.

ئیمساڵ ئیسته‌ره‌می تایبه‌تما هه‌ن سه‌روو "زوانه‌ مه‌حا‌ڵییه‌کا په‌ی هاموه‌ڵاتیه‌ جه‌هانی: ئه‌ره‌مدرای سه‌روو عێلم" یوه‌ که‌ نیشانده‌روو ئانه‌ینه‌ چه‌نی زوانه‌کا ده‌سپێواکه‌رده‌ی به‌ دانێشی(زانیاری)، یاونای و وه‌رپانیش مه‌پارێزنانێ. چه‌پوانه‌و راوینوو باوی، زوانه‌ مه‌حا‌ڵییه‌کا به‌ته‌مامی مه‌تاوا تازه‌ته‌رین واتارێ عێلمییێ (زانێشتییێ) جه‌ ویه‌روو ریازی، فیزیک، فه‌نئاوه‌ری و پسه‌و ئینیشانه‌ بیاونانێ‌ یا بوارانێوه‌. به‌ ره‌سمی ئه‌ژناسای ئی زوانانه‌ به‌ ماناو که‌رده‌یوه‌و به‌ره‌یوه‌ن روه‌و بارسایی فره‌یه‌‌ جه‌ واتاراو عێلمی سوننه‌تی یا وێمانه‌ی که‌ فره‌و جارا وه‌رچه‌م نمه‌گێریونێ،‌ و هه‌رپاسه‌ به‌ ماناو پیتپه‌نه‌دای به‌ بنه‌ره‌توو زاناییمانه‌ن.

زوانه‌ مه‌حاڵییه‌کا پایه ‌و سازنه‌روو فره‌و ئا زوانانێ که‌ سه‌رانسه‌روو دنیاینه‌ جه‌ تاڵانه‌و عێلمینه‌ به‌کار مه‌بریانێ‌. هه‌رپاسه‌ ئی زوانانه‌ هه‌نێ وه‌روو فره‌و خه‌ته‌راوه‌. فوتنای زوانه‌ ئه‌داییه‌کا به‌ ماناو بێ به‌شکه‌رده‌و واچه‌راو ئا زوانانه‌ جه‌ هه‌قی بنه‌ره‌تی هه‌ر ئینسانیه‌ په‌ی گێرته‌و ماریفه‌تی عێلمی.

ئیسه‌یچه‌ ئێرتێباتی نزیکوو خه‌ڵکی چه‌نی یوترینی دلێ جه‌هانده‌گاینه (دهکده‌ جهانی)‌ هه‌رمانه‌ په‌ی ئه‌نه‌یاوای یوته‌ر فه‌رهه‌نگی و وات و واچی به‌ئیژاته‌ر مه‌که‌رونێ‌. دنیاو ئارویه‌نه‌ هه‌رمان که‌رده‌ی به‌ یه‌رێ زوانا باوه‌ن: یۆوه‌م زوانی مه‌حاڵین. زوانێو‌ته‌ر په‌ی یاونه‌ری وه‌رپانته‌ری و یه‌روم، زوانیه‌ به‌ینه‌لمێله‌لین په‌ی بیه‌و پێوه‌ندی به‌ینوو مه‌حاڵوو وێمانه‌‌ و جه‌هانینه‌. ئی جوراوجۆری زوانی و فه‌رهه‌نگیه‌ مه‌تاو باشته‌رین شانسوو ئێمه‌ بو په‌ی مه‌ینه‌ری: په‌ی ئه‌نه‌ئاوه‌ری، تازه‌گه‌ری و گردگێربیه‌ی و نمه‌بو ئی شانسیه‌ جه‌به‌ین به‌رمێنه‌.

رۆ جه‌هانی زوانوو ئه‌دایی، فره‌ته‌ر جه‌ ده‌ ساڵان په‌ی ئاشکرا که‌رده‌و ئا کاریگه‌ریا‌ که‌ زوانه‌کا په‌ی‌ ته‌شک به‌خشای به‌ ویره‌کا جه‌ مانایه‌ پانه‌نه‌ و چاگه‌نه‌ که‌ هاموه‌ڵاتیه‌ جه‌هانی وێش مرمانو یاردی ده‌ره‌ن. ئاژیه‌ ئه‌چامنه‌ که‌ دلێشه‌نه‌ گردما په‌ی به‌شداری جه‌ ژیوای و رووبه‌روو بیه‌یی چه‌نی ته‌نگ و چه‌ڵه‌مێ جه‌مگاکا ده‌سینه‌یوما هه‌ن. ئه‌من چیگه‌نه‌ جه‌ گردوو وه‌ڵاتاوه‌ ئه‌نداموو یونێسکوی و رێکوزیاو جه‌هانی فه‌رانسه‌ زوانه‌کا که‌ جه‌ گه‌وره‌ گێرته‌و ئی روینه‌ جه‌ ساڵه‌و 2014 به‌شدارێنێ و جه‌ هه‌رمانکه‌راو جامێعه‌و مه‌ده‌نی‌، فێرکارا، گلێرگا یا کۆگا فه‌رهه‌نگیه‌کا و یاونه‌ره‌کا موازوونه‌ که‌ ئه‌چی جوراوجۆری فه‌ره‌حبه‌خشه‌و‌ زوانانه‌ چه‌ په‌ناو ئاشتی و وه‌رپه‌نه‌دای پایه‌دارینه‌ به‌ باشی سوود بگێرانێ.

سه‌رچه‌مه‌:

په‌لیانه‌و کومێسیوونوو مێللی یونێسکۆی جه‌ ئێرانه‌نه‌

دوسی کۆچ که‌رده‌

فه‌سڵی وه‌سڵی به‌زم خاسه‌ی‌ نه‌دیمان

خاوێ بێ ویه‌رد، دیمان نه‌دیمان

به‌تاڵه‌ن هه‌وای دۆسی کۆچ که‌رده‌

مه‌حاڵه‌ن ئامای عومری ویه‌رده‌

چه‌ حاجه‌ته‌ن ده‌س په‌ی قه‌ڵه‌م به‌روون

یادم نمه‌شی چه‌نیت یاد که‌روون.

مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی

یه‌ره‌روه‌و کۆچوو زینه‌یاد مسته‌فازاده‌ی

دارسه‌یران. مه‌ریوان

28 ئارگاو 1391 ک. ر

17 ژانوییه‌و 2013 م