ئانیشانه نزیکێشا هه‌ن به دنیاو ئه‌ندیشه‌ی و فه‌لسه‌فه‌یوه مزانانه کشوه‌روو ئاڵمانی چڵه‌پۆپه‌و فه‌لسه‌فه‌ین و زوانی ئاڵمانی یۆ جه قه‌ویته‌رین زوانه‌کان جه ویه‌روو ویر و ئه‌ندیشه‌ینه. به راوینوو فره‌ی جه ویرمه‌ندا ئه‌گه‌ر که‌سێو گه‌ره‌کش بۆ به شێویه قووڵ جه فه‌لسه‌فه‌ی حالی بۆنه و بلۆ په‌ی بنه‌جۆگه‌که‌یش مه‌شیۆ ئاڵمانی فێر بۆنه. چی ویه‌ره‌نه داپه‌رسێوه مه‌تره‌حه بۆنه. ئایا ته‌نیا زوانی ئاڵمانی قابلیه‌توو ئانه‌یشه هه‌ن فه‌لسه‌فه‌وه‌رزی که‌رۆ و په‌نه‌ش وه‌نه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی ئه‌نجام دریه‌و؟ ئه‌و زوانه‌کاته‌ری چیش. ئایا قابلیه‌تشا نیه‌ن؟ قسرێنێ؟ خۆ ئیسه (ساڵه‌و 2011 میلادی) زوانی ئینگلیسی جه له‌حازوو واچاوه و وه‌رپانیوه نسبه‌ت به زوانی ئاڵمانی هه‌ن پله و پایه‌یه سه‌رته‌روه. ئایا ئینگلیسی ته‌وانوو ئانه‌یشه نیه‌ن جه ویه‌روو فه‌لسه‌فه و ته‌فه‌کۆرینه قابلیه‌توو وێش برمانۆ؟ به وه‌رچه‌م گێرته‌ی په‌یلواو زوانشناسه‌کا جه سه‌رچه‌مه‌نه و بنه‌ڕانه هیچ زوانیه نسبه‌ت به زوانیه‌ته‌ر سه‌رته‌ر یا وارته‌ر نیه‌ن. زوان پێسه‌و هه‌ر په‌دیده‌یوه ته‌بێعی و ئینسانی چێوێوی تاره‌یخین و جه وه‌ره‌و تاریخینه وه‌ش بیه‌ن و به پاو شه‌رایه‌توو هه‌ر مه‌نته‌قه، جامێعه و فه‌رهه‌نگێوه که ئینا ده‌ور و به‌رشه‌نه و دلێشنه هۆرگێروو مانا و مه‌فهوومێوه تایبه‌ت به وێشن. به پاو نیازا واچێ تازێ وه‌ش مه‌کریاینێ و مه‌تاشیانێ. زوانیچ پێسه‌و ئاگاهی ته‌نیا جه نیاز و په‌نه‌وا‌ز بیه‌و ئیرتێباتی چنی یوته‌رانی به‌وجوود مه‌ینه. هه‌ر یاگێوه‌نه رابتێوه بۆنه زوانیچ بیه‌یش هه‌ن. ئاڵمانیچ جه ئه‌وه‌ڵوو وه‌ش بیه‌یشوه زوانوو فه‌لسه‌فه‌ی نه‌بیه‌ن. وه‌ڵێ سه‌رهۆردای فیلسووفه گه‌وره‌کاو ئاڵمانی، ئاڵمانی زوانیه ساده و عادی مه‌ردموو مه‌حاڵه جۆراجۆره‌کاو وه‌ڵاتوو ئاڵمانی بیه‌ن که پێسه‌و هه‌ر زوانیه‌ته‌ری مه‌ردم جه ژیوای روانه‌شانه به‌کارشا به‌رده‌ن. ئاچێوه بیه‌ن به نوونگه‌و ئانه‌یه ئاڵمانی بۆ به زوانوو فه‌لسه‌فه‌ی: ته‌ڵاش و هه‌رمانه‌و ئاڵمانیه‌کان. مارکس فیلسووف و جامێعه‌شناسی ئاڵمانی جملێوه مه‌شهووره‌ش هه‌نه: ئانه ئاگاهی نیه‌ن که ژیوای ته‌عین مه‌که‌رۆ به‌ڵکووم ژیواین که ئاگاهی ته‌عین مه‌که‌رۆ. ئه‌ڵبه‌ت چیگه‌نه پێسه‌و هه‌ر ره‌وتێوه پوویای ئیرتێبات دوه ته‌ره‌فه‌ن و هه‌رکام ته‌سیر منیاره سه‌روو ئه‌وته‌ریوه. به‌ڵام جه ئه‌وه‌ڵوه مه‌بنا واقێعیه‌ت و ئینسانێ زینێنێ و ئاگاهی دماو ژیوای ئینسانه‌کا درۆس بۆنه. زوانیچ به‌رویروو جامیعه‌ی ئینسانین. ویر و واچی جامێعه‌یوه که شێوه‌و ته‌ولیدیش هه‌ن سه‌روو شانه‌و گاواوه فه‌رقش هه‌ن چه‌نی ویر و واچاو جامێعه‌یوه که شێوه‌و ته‌ولیدیش وابه‌سته‌ن به ماشینیوه. شێوه‌و ژیوای هه‌ر جامێعه‌یه دلێ زوان و فه‌رهه‌نگ و ئاداب و روسووموومیشه‌نه ڕه‌نگ مده‌ونه‌وه. باسه‌که‌ی به‌رمێوه سه‌روو زوانی ئاڵمانی. یۆ جه گه‌وره‌ته‌ین فیلسووفه‌کاو دنیای و ئاڵمانی: گێئۆرگ ویلێهلێم هێگێله‌ن (پێوابیه جه ساڵه‌و 1770 میلادی- مه‌رگ 1831 میلادی). هێگێل چڵه‌پۆپه‌و فه‌لسه‌فه‌و وه‌رنیشتین. ئاد جه مه‌نته‌قه‌و ئیشتوتکارتوو ئاڵمانینه ئامان به دنیا و هه‌رچا گه‌وره بیه‌ن و ژیوان و زوانش، زوانی ئاڵمانی تایبه‌توو ئا مه‌نته‌قه‌یه بیه‌ن. دلێ دنیاو فه‌لسه‌فه‌ینه هێگێل فه‌لسه‌فیه پیچیده و سه‌ختش هه‌ن به جۆرێو دماو دوه‌سه‌و ساڵا جه مه‌رگیش هه‌ڵای هۆرگێڵنای برێو جه به‌رویره‌کاش به ئه‌و زوانه گه‌وره‌کاو دنیا چانیشانه ئینگلیسی و فه‌رانسه‌یی فره‌و که‌ساش رازی نه‌که‌رده‌ن و ماچا هۆرگێڵیاکا قه‌ره‌تێنی. هیگێل کاریه‌ش که‌رده‌ن به زوانی ئاڵمانی که وێش جه جملێوه‌نه به باشی به‌یانش که‌رۆ: من زوانی ئاڵمانیم فێروو فه‌لسه‌فه‌ی که‌رد. به بۆنه‌و گه‌وره‌یی زوانی ئاڵمانیوه نیه‌ن غه‌یرێ ئاڵمانیه‌کا مه‌جبوورێنێ ئاڵمانی فێرێ بانێ تا جه فه‌لسه‌فه‌ی خاس بیاوانه. نوونگه‌ش ئانه‌نه فیلسووفه ئاڵمانیه‌کا و چیگه‌نه هێگێل په‌ی وه‌ش که‌رده‌ی و ئه‌ره‌مه‌رزنای و به‌یان که‌رده‌وو فه‌لسه‌فه‌و وێش جه واچێ و ده‌سته‌واچه‌کاو مه‌نته‌قه‌و وێش و زوانوو مه‌حاڵوو وێش (ئیشتوتکارت) ئیستێفاده‌ش که‌رده‌ن و هه‌ر که‌س گه‌ره‌کش بۆ وێراس جه یاوگه‌و هێگێلی بیاوۆنه په‌نه‌وازه‌ن باری مانایی و مه‌فهوومی واچه‌کاش پاجۆره که چا مه‌نته‌قه‌نه باو بیه‌ن فێر بۆنه. پێسه‌و نیموتاری ئاد دلێ فه‌لسه‌فه‌یشه‌نه جمڵێوه ئه‌ژناسیاش هه‌نه: بایه‌قوشی(که‌کڵه‌وان) مینوروا دماو وه‌رنیشته‌ینه باڵێ مه‌گێرۆوه!. دیای مه‌ردمی و سه‌رنجشا په‌ی بایه‌قوشی پێسه‌و په‌له‌وه‌ریه، جه وه‌ڵاته‌کاو دنیاینه و حه‌تا جه دوێ مه‌نته‌قێ نزیک به یۆوی فره فه‌رقش هه‌ن. جه یاگێوه‌نه بایه‌قوش سه‌مبول و نیشانێ ژیری و ئه‌قلین و جه یاگیه‌ته‌رینه سه‌مبولوو به‌دیۆمنی و وه‌ی شوومین. که‌سێۆ چی جملێ هێگێلیه خاس حاڵی بۆنه که بزانۆنه جه زوانی ئاڵمانینه و ئادیچ ئاڵمانی له‌هجه‌و ئیشتوتکارتی بایه‌قوش جه مانا و مه‌فهوومیه‌ش هه‌ن و نیشانه‌و چێشین. ئینه چێوێو وردین تا بیاوۆ به واچه‌هایه‌ته‌ری که فره‌شا ماناکاشا متافیزیکی و زێهنیێنێ و فامایشا ته‌لاشێوه فره‌ش گه‌ره‌که‌ن. ئه‌گه‌ر هێگێل ئاڵمانی زوان نه‌بیایا و جه مه‌نته‌قه‌و ئیشتوتکارتینه نامایا به دنیا و چاگه‌نه گه‌وره نه‌بیایا قه‌تعه‌ن فره‌ی جه واچه‌کاش و ده‌سه‌واچه‌کاش جۆرێوته‌ر بێنێ و به‌یان و شه‌رحه‌وو فه‌لسه‌فه‌و وێش به شێوازیه‌ته‌ر ئه‌نجام دێنه. گه‌ره‌کم نیه‌ن واچوو زوانی ئاڵمانی جه لاحازوو قابلیه‌تیوه هیچ تۆفیرش نیه‌ن مه‌سه‌له‌ن چنی زوانی هۆرامی و یا تا زه‌مانه‌و هێگێلی زوانیه ساده و فه‌قیر بیه‌ن و فه‌لسه‌فه‌ش په‌نه نه‌وانیان. ئانه‌یه مزانوو و قه‌بووڵمه‌ن تا وه‌ڵێ ئامای هێگێلی زوانی ئاڵمانی هه‌رمانه‌ی فریش سه‌روه کریاینه‌و فه‌لسه‌فه‌وه‌رزیش که‌رده‌ن و فیلسووفێ گه‌ورێش چه‌نه هۆرێستێنێ و ته‌لاشی فره‌شا په‌ی کێشان و به‌رده‌نشا وه‌ڵێوه. به‌ڵام به پاو قسێ خۆدوو هێگێلی نمه‌بۆ ئانه‌یه وه‌رچه‌م نه‌گێرمێ لێره، زانایی، ئاوه‌ز و ته‌قالاو هێگێلی زوانی ئاڵمانیش یاونا به سه‌رقه‌لوو فه‌لسه‌فه‌ی و تا راده‌یوه که وێش ماچۆ زوانی ئاڵمانیم فێروو فه‌لسه‌فه‌ی که‌رد. ئه‌گه‌ر واچه‌رێ هه‌ر زوانیه فه‌رهه‌نگ، سیاسه‌ت، ئیقتێساد و ئه‌ندیشه‌شا قه‌وی بۆ و ته‌لاش و هه‌رمانه‌ی فره‌ته‌ر که‌را، ویر و قابلیه‌توو زوانه‌که‌یشا به‌رزته‌ر بۆنه‌وه و ئه‌گه‌ر چه‌پوانه‌ش بۆ فکر و زوانه‌که‌شا کز و بێ سه‌مه‌ر گنۆ. په‌س ئه‌گه‌ر ئی فه‌رزه‌یه قه‌بووڵ که‌رمێ به ته‌سامۆح و ڕه‌واداریوه متاومێ واچمێ: ئانه زوانی ئاڵمانی نه‌بێ که هێگێلش که‌رد به فیلسووفێوه گه‌وره به‌ڵکوو ئانه گه‌وره‌یی هێگێلی بێ زوانی ئاڵمانیش جه ویه‌روو فه‌لسه‌فه‌ینه یاونا به چڵه‌پۆپه وێش!
سه‌رچه‌مه‌کا:
1. فلسفه هگل، و. ت. ستیس، ترجمه: حمید عنایت، تهران. 1381. انتشارات امیرکبیر.
2. لودیک فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی، کارل مارکس، ترجمه: پرویز بابایی، تهران، 1380، نشر چشمه.
واچه‌نامه:
چڵه‌پۆپه: کمال، اوج *** بنه‌جۆگه: سرچشمه *** وه‌نه‌وه‌ی: خوانش *** وه‌ره: گذر، مسیر، *** تاشیای: درست کردن، ساختن *** نوونگه: دلیل *** نیموتار: نمونه، مسال *** بایه‌قوشی: که‌کڵه‌وان، جغد *** سه‌رقه‌ل: اوج، بالا ***ڕه‌واداری: تولێرێنس، مدارا، سخت نگرفتن، نسبی اندیشی.
