ئه‌سڵ ئینه‌ن نویسه‌ره‌کاو ئامریکای لاتینی ئاژه‌یوی فره سه‌خته‌نه ژیواینێ و نوسیه‌نشا. چونکه‌تێ جامێعه‌و ئێمه ساز و کاریوی بێ ره‌حمش وه‌ش که‌رده‌ن په‌ی ئانه‌یه ده‌غده‌غێ نویسه‌ری هاڵ بکه‌رووه و بوکشانێش. ئی نویسه‌رانه ئاژه‌یوه‌نه که فره‌ینه‌و خه‌ڵکی وانای و نوسیای نه‌زانێنێ و ئا که‌مینه‌یچه که زانێنێ وانایشا گه‌ره‌ک نه‌بێ چه‌نی تاوایاشا ئه‌ده‌بیاتی بکه‌را به چاره‌نوس و هه‌رمانه‌و تایبه‌ته‌و وێشا؟ نویسه‌رو ئامریکای لاتینی بێ وڵاو‌که‌ره‌وه، بێ وانه‌ر و به نه‌بیه‌و ئاژه‌یوی فه‌رهه‌نگی که ئادی بجمنووه و چێو داوا بکه‌رو چه‌نه‌ش که‌وت کێشاوکێشێوی نابه‌رابه‌ر و هه‌ر ئه‌وه‌ڵوه زانێنه شکست موه‌رونه. جامێعه کسم و هه‌رمانه‌کێش په‌سه‌ن نه‌که‌رد و فره‌ته‌ر چانه‌یچه ئه‌سڵه‌ن ئادش نه‌دی. جامێعه په‌ی ویارای و گوزه‌رانو ژیوایش چێویه‌ش نه‌نیا خزمه‌تش و ئادش که‌رد به خولوقنه‌ر، ئارێنه‌ر و سازنه‌رێوی وردی و شوره‌تداریه حه‌قیر. نویسه‌ر وه‌ڵاتو ئێمه‌نه مه‌شیو وێش بکه‌رو به مه‌وجودێو‌ته‌ر. ده‌غده‌غه‌ش جیا بکه‌روه جه ههرمانهکاش و به هه‌زارن کسم و هه‌رمانێ وارته‌ر و بێ ئێژاته‌ر که وه‌ختو ئادی مه‌گێرا و ئه‌غڵه‌ب ئا هه‌رمانانه نیه‌نێ رێکایی ئاوه‌ز و باوریشه‌نه، وێش په‌ره‌م په‌ره‌م بکه‌رونه. په‌ی ئانه‌ی جامێعه‌و ئێمه جیا چا چێوانه، دڵو وێشه‌نه یاگێش ناستێنه‌وه و نمازووه په‌ی ئه‌ده‌بیاتی و چینه‌یچه زیاته‌ر جه وه‌رانوه‌رو ئی مه‌وجوده گوشه‌گیراوه و فره تا که‌م لاسارانه که چه‌پوانه‌و گردو بنه‌ماکاو مه‌نتێقی ته‌لاششا که‌رده‌ن بگنا شونه‌و هه‌رمانیه‌وه که ئامریکای لاتینه‌نه ته‌قریبه‌ن غه‌ریوه‌نه، به‌رده‌وام ئێحساسو بێ ئێعتێمادیش وه‌ره دان په‌نه. ئه‌پی نونگه چنها که‌سێ جه نویسه‌ره‌کاما ته‌فر و توونای بیه‌نێ و وازشا ئارده‌ن جه ده‌غده‌غه‌کاشا و برێویچشا جه روه‌و بێ مه‌یلیوه و په‌نامه‌کێ بێ ئانه‌یه هێز و لێره‌یه وزا کار خجڵیانی به نوسیه‌یوه و چی راینه خیانه‌تشا که‌رده‌ن.
راسه‌ن ئه‌چی ساڵه دمایینانه خه‌ریکه‌ن ئاژه فاریونه. هه‌وایوی تازه و وایه باشته‌ر په‌ی ئه‌ده‌بیاتو وه‌ڵاته‌که‌یما هورش که‌رده‌ن. ژماره‌و وانه‌ره‌کا فره‌ته‌ر بیه‌ن. بورژوازیێوی تازه په‌نه یاوا یاوان پا قه‌ناعه‌ته‌یه ئه‌ده‌بیات موهێمه‌ن و نویسه‌رێ چێوێوی ئێژاته‌ر جه شێته بێ ئازاره‌کانێ و کارکه‌ردێوه‌شا هه‌ن که مه‌شیو جامێعه‌نه ئه‌نجامش بدانێ. راسه‌ن ئا بێ عه‌داڵه‌تیا که وه‌ڵته‌ر سه‌رو شاناشاوه قورسایی که‌رێ خه‌ریکه‌ن سوک بۆنه وه‌لێکانێ خه‌ته‌رێوته‌ر، خه‌ته‌ریه به زه‌رافه‌تێوی شێتانی هه‌ڕه‌شێشا مه‌که‌رو. ئا جامێعه که زامانیه نویسه‌ری ته‌رد و دور وزێوه ئیسه گاهه‌س که‌و‌ته بو ویره‌ره و بواچا: جه‌زبو ئادی، یوگێرته‌ی و ده‌سدای چه‌نیش و دریای و په‌نه‌دای و سپارای یاگێ یا مقامێوی ئێجتماعی په‌یش خاسته‌ره‌ن. به‌ڵام مه‌شیو بارمێوه ویر و هو‌شتار دریو په‌نه‌شا که: ئه‌ده‌بیات ئایره‌ن. ماناو ئه‌ده‌بیاتی نه‌ساچای و که‌لاو که‌رده‌ین. نونگه‌و بیه‌و نویسه‌ری سه‌رهوردای، ئێعتێراز، موخالێفه‌ت و ئێنتێقاده‌ن. مه‌شیو ته‌وزێح دریو په‌نه‌شا حاڵه‌تی به‌یناوبه‌ین بیه‌یش نیه‌ن: یا جامێعه مه‌شیو ئا ئێستێعداده ئێنسانیه که ئارێنه‌ر یا خولقنای هونوریش ماچمێ په‌ی ئه‌به‌دی سه‌رکوت مه‌که‌رو و یه‌کرا گردو ئی عه‌ناسوره له‌غاو نه‌کریایا که نامێشا نویسه‌ره‌ن جه به‌ین به‌رونه و یا باوشی که‌رووه په‌ی ئه‌ده‌بیاتی و مه‌ی پیرایشوه. چی حاڵه‌ته‌نه چاره‌یو نیه‌ن بێجگه‌م قه‌بوڵ که‌رده‌و لافاوه‌ی بێ پایانه‌و هه‌وک، ته‌نز و تانه و ته‌شارا ئه‌ده‌بیاتی که یاوگه‌ش گردو به‌شه‌کاو کوماو جامێعه‌ین. هه‌م جه‌نبه ویه‌رینه‌کاش و لواینه‌کاش هه‌م ئه‌وته‌ر جه‌نبه ئه‌سیله‌کاو ژیوای. ئاژه ئه‌پێسه‌نه و راو به‌رشیه‌ی نیه‌نه: نویسه‌ر به‌رده‌وام نارازی بیه‌ن و هه‌ن و بونه. هه‌ر که‌س رازی بۆنه نمه‌تاو بنوسونه. هه‌ر که‌س چنی واقعیه‌تی بسازیه‌و و که‌نار به‌ینه نمه‌تاو بیاوو به گه‌وجی یا حه‌ماقه‌تو به‌رزه‌فرانه‌ی واقعیه‌ته خیاڵیه‌کا. ده‌غده‌غه‌ی ئه‌ده‌بی جه نه‌ژیوای و نه‌ساچای به‌ینو ئێنسانی و دنیای، ئێسته‌یوه‌و قه‌ره‌تیه‌کا و نابه‌رابه‌ریه‌کا و هه‌رپاسه ئا به‌دبه‌ختیانه که ده‌وره‌شا دان پێوا بۆنه‌و و هورمه‌قوڵتیه‌و. ئه‌ده‌بیات شێویه یا ته‌شکێو جه شورشی به‌رده‌وامین و په‌تێ و وه‌ربه‌سێ قه‌بوڵ نمه‌که‌رو. هه‌ر سه‌عیه و ته‌لاشێو په‌ی به‌لاری به‌رده‌ی دلێنه یا زاتی توره‌یانه و شورشگه‌رانه‌یش مه‌حکوم به شکه‌ستین. ئه‌ده‌بیات گاهه‌س بمرونه به‌ڵام سازش نمه‌که‌رو.
ئه‌گه‌ر جامێعه ئی شه‌رتێ قه‌بوڵ بکه‌رو، ئه‌ده‌بیات فره به ده‌رده‌ش موه‌رو. ئه‌ده‌بیات یاردیده‌رو ئاژه‌و به‌شه‌رین په‌ی وه‌رلوای . ئادی جه وێرانی و مێڕیایی ڕوحی، وێ په‌سه‌ندی، مدرایی، زاییفی و فوتیای مه‌عنه‌وی یا ئه‌خلاقی به‌رمارو و مه‌بونه به وه‌رگلشا. ئه‌ده‌بیات وه‌زیفه‌ش هورخێزنای، جمنای، شڵونای و هوشداردای و مدرنایوه‌و ئێنسانین په‌ی نارازی ئاسته‌یوه‌و هه‌میشه‌یی ئادی. کارکه‌ردش وه‌ش که‌رده‌ی مه‌یل و هه‌شته‌هایه بێ ئامانین په‌ی فارای و سازنای. چی ویه‌ره‌نه حه‌تتا ئه‌گه‌ر په‌نه‌واز بی تێژته‌رین چه‌که‌کاش و ده‌سینه‌کاش په‌ی ئه‌نجام دای وه‌زیفه‌که‌یش به‌کار مارونه. مه‌شیو ئانه‌یه خاس بزانمێ : هه‌رچیه نویسایه‌کا‌و نویسه‌رێوی جه وه‌رانوه‌رو وه‌ڵاته‌که‌یشه‌نه تنته‌ر و ئێنتێقادیته‌ر بانێ عێشق و عه‌لاقه‌یه بێ پایان که ئادش بینانوه پا وه‌ڵاته‌یوه فره‌ته‌ر بۆنه. په‌ی ئانه‌ی جه ویه‌رو ئه‌ده‌بیاتینه تن و تێژی نونگه‌و عێشقین. ئه‌ڵبه‌ت واقێعیه‌ته‌کا فره به باشی نونگه مدا ده‌سو نویسه‌ریوه هه‌رتا شورشگه‌ر و نارازی بۆنه‌و و نارازی بمانوه‌و. جامێعه‌یوه‌نه که بێ عه‌داڵه‌تی قانونه‌ن و به‌هه‌شتو نه‌فامین، دزی و نه‌داری و بێگانه‌گی ئێقتێسادی و فه‌رهه‌نگی و ئه‌خلاقی سه‌رده‌س و حاکمه‌ن ئێمه میاونو پاگه‌یه جه رازه‌کامانه و داستانه‌کامانه به شێویه وێراس و ناوێراس جه راو هه‌قێقه‌ته‌کاوه، خیاڵه‌کاوه، شه‌هاده‌ته‌کاوه، جه راو کابوس و وه‌همه‌کاو ئاشکار و مه‌علومش بکه‌رمێ واقعیه‌ت قه‌ره‌ت وه‌ش کریان و ژیوای مه‌شیو فاریو. گاهه‌س به ئامای سوسیالیسمی پاجوره که جه برێو وه‌ڵاتانه حاکم بیه‌ن و یا به وه‌ش بیه‌ی حکومه‌تێوی ئارمانشار و ئوتوپیایی نه‌داری لابشونه و ئینسان ئه‌چا ته‌وهینانه که مه‌کریا په‌نه‌ش نه‌جات بدریو و گردما واردو دنیایه که‌رامه‌تدار و تازێ بیمێ و ده‌سو کونه‌په‌ره‌ستی و وه‌همه‌کاماوه خه‌لاسی بیمێ. ئێنه ئاواته‌مانه. به‌ڵام ئاوه‌خته که نابه‌رابه‌ریه ئیجتێماعیه‌کا مه‌حفێوه بیێ و لاشیێ ئیتر ماناش ئانه نیه‌ن وختو ره‌زامه‌ندی و قوروان و سه‌واقه‌و ده‌س ماچ که‌رده‌ی مه‌ی وه‌روه. نویسه‌ر ههرمانهکاش ئێدامه‌شا هه‌ن و مه‌شیو هه‌ر درێژه‌ش بۆ و هه‌ر پاسه بۆ که وه‌ڵته‌ر بیه‌ن: هه‌ر جوره ساچایه چی ویه‌ره‌نه خیانه‌ته‌ن. دلێ جامێعه‌ی تازه‌ینه و دلێ توله رایه‌نه که تاپوه‌کا و شێتانه‌کا ئێمه مه‌کێشا په‌ی لاو وێشا هه‌ر پێسه‌و ویه‌رده‌ی و هه‌رپێسه‌و ئیسه‌یه نا ماچمێ و سه‌ره نمه‌نامنمێره و به ره‌سمیه‌ت ئه‌ژناسای حه‌قو نارازی بیه‌ی داوا مه‌که‌رمێ و پی شێوه یا تشکه زیننه و جادویه که ته‌نیا ئه‌ده‌بیات جه عه‌وه‌وشه‌نه به‌رمه‌ی نیشانه مده‌یمێ که ویروشکی، سانسور و هه‌رمانه لار، وێکه‌رد و عه‌له‌کیه‌کا دژمه‌نو وڵکه‌وته‌یی و شه‌رافه‌ت و که‌رامه‌تو ئێنسانینێ. قه‌بوڵ که‌رمێنه ژیوای ساده نیه‌ن و جه هیچ قاڵبێوی سه‌ر راسه‌نه نمه‌گونجیو. راو هه‌قێقه‌تی هه‌میشه ته‌خت و ساف نیه‌ن به‌ڵکوم ئه‌غڵه‌ب سه‌خت و مه‌ینه‌ته‌ن. برێو جارێچ به کتێوه‌کاما پیچیده‌گێ زاتی و جیاوازی دنیای و لێڵی ره‌فتاره جیاوازه‌‌کاو ئێنسانی نیشانه مده‌یمێ. پێسه‌و هیزی، پێسه ئاروی ئه‌گه‌ر عاشقو کسم و هه‌رمانه‌کێما بیمێ به جه‌نگو سی و دوه سه‌رهه‌نگه‌که‌و ئائورلیانو بوئیندای ئێدامه مده‌یمێ، هه‌رچه‌ند پسه‌و ئادی جه گردشانه شکست موه‌رمێنه. (سه‌رهه‌نگ ئائورلیانو بوئیندا یو جه شه‌خسیه‌ته‌کاو رومانه‌و سه‌د ساڵ ته‌نیایی گابریل گارسیا مارکێزین.)
کسم و هه‌رمانه‌و ئێمه، جه ئێمه نویسه‌ر‌هایه نارازی و ناته‌سه‌ری حرفه‌ئی، وڕنه‌ر و وێرانکه‌رو جامێعه‌ی، شورشگه‌ریه یاوگه‌ردار، یاغیێوی چار نه‌کریاو دنیایش وه‌ش که‌رده‌ن. نمه‌زانو ئینو خاسه‌ن یا خراو هه‌ر ئه‌ننه مزانو ئاژه ئه‌پیسه‌نه. ئینه ئاژه‌و نویسه‌رین و ئێمه مه‌شیو ئادی پا جوره که هه‌ن قه‌بوڵش بکه‌رمێ. ئه‌چی ساڵانه که ئامریکای لاتین ده‌سش که‌رده‌ن به ئه‌وه‌ئێسته‌ی، قه‌بوڵ که‌رده‌ی و یاردیدای به ئه‌ده‌بیاتی مه‌شیو ئا خه‌ته‌را و هه‌ڕه‌شا هه‌نێ وه‌رانوه‌ر‌شوه گێرمێشا وه‌رچم. یانی مه‌شیو به‌هایه قورسه بابه‌تو ئه‌ده‌بیاتی بده‌ونه. جامێعه ئێمه مه‌شیو هاگاش بۆ: چونکه‌تێ نویسه‌رێو که ئێژا و شایسته‌و نامێ وێش بۆ چ ته‌رد بۆ و چ قه‌بوڵ کریو، چ ئه‌زیه‌ت و ئازار بکێشو و چ خه‌ڵات بگێرو به‌رده‌وام ده‌لاقه و وه‌رچه‌مگاهایێوی جه به‌دبه‌ختی و ده‌رد و مه‌ینه‌تی په‌ی مه‌ردمی مه‌که‌رووه که هه‌میشه وه‌ش نیه‌ن و به دڵو خه‌ڵکی نیه‌ن. نویسه‌ر ته‌نیا به یه‌ک شێوه متاوونه جوابو خاسیاو جامێعه‌ی بده‌ونه‌وه ئادیچ ئانه‌ن هه‌میشه به کسم و به هه‌رمانه‌و نویسه‌ری باوڕدار وه‌فادار بما‌نووه.
سه‌رچه‌مه:
"مه‌وج ئافه‌رینی" به‌رویرو: ماریو بارگا یوسا ی، هورگێڵناو: مێهدی غه‌برایی، وڵاوکه‌ره‌وه‌و "مه‌رکه‌ز" ی. تاران. 1378 روجیاری.
