دوشنبه، اسفند ۰۲، ۱۳۸۹

ئیژایی زوانی ئه‌دایی

به‌ بۆنه‌و 2 ئیسفه‌ندی: ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌دایی( ئه‌وایی) (IMLD)
 ((زوانه‌کا، ڕۆحوو به‌شه‌ریه‌تینێ. زوانێ میراسوو مه‌عنه‌وی به‌شه‌ریه‌تینێ. پێوای بانێ، ڕوه‌ به‌ ته‌کامۆڵ ملانێ و موته‌ئه‌سێفانه‌ برێو جارێچ مه‌حکوومێنێ به‌ فوتیای. ئه‌گه‌ر ته‌لاشوو وێما په‌ی نه‌جاتوو زوانا ده‌سپه‌نه‌که‌رمێ، به‌ نه‌فعه‌مانه‌. مه‌شیۆ گردوو ته‌قالا وێما په‌ی چه‌مداری و هۆشپوه‌وه‌بیه‌ی زوانا وزمێ کار. ئی هه‌رمانێ جه‌ سیستمێوه‌ ئامووزشی چن زوانینه‌ ئیمکانوو پیاده‌که‌رده‌یش هه‌ن. یۆنسکۆ ئه‌چا سیاسه‌ته‌ زوانیانه‌ که‌ یاوگه‌ش به‌رزوه‌که‌رده‌ی و ئه‌رج نیای زوانی ئه‌دایی جه‌ سیستێمێوی ئامووزشی فره‌ زوانین، پشتیوانی مه‌که‌رۆ.)) به‌شێو جه‌ قسه‌کاو: ماتسورای، مۆدیرکۆلوو یۆنسکۆی جه‌ مه‌راسموو ڕۆ جه‌هانی زوانوو ئه‌دایی، ساڵه‌و 2004 میلادی.
((ته‌نه‌وع یا جۆراوجۆری زوانا، به‌شێوه‌ن جه‌ جۆراوجۆری زیستی. وه‌ختێو حێوانه‌کا و جانه‌وه‌ره‌کا جه‌ به‌ین ملانێ، زه‌ره‌رش هه‌ن په‌ی سه‌یاره‌و زه‌مینی به‌ڵام به‌ ڕاوینوو من ئاوه‌خته‌ که‌ زوانه‌کا جه‌ به‌ین بلانێ و ته‌نیا زوانی، ئینگلیسی، فه‌رانسه‌وی و چینی بماناوه‌، جه‌هان فه‌قیرته‌ر بیه‌ن.)) ده‌یویت هیکس (davith hicks)
به‌ پیشنه‌هادوو کشوه‌روو به‌نگلادشی، جه‌ نوامبروو 1999 میلادینه‌. ڕو 21 فورییه‌ی، 2 ئیسفه‌ندی جه‌ ته‌ره‌فوو سازمانوو مله‌لیوه‌ به‌ عێنوانوو ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌دایی شناسیان. پی بۆنه‌وه‌ گرد ساڵێو چا ڕوه‌نه‌ جه‌ ته‌ره‌فوو  سازمان یا رێکوزیاو عیلمی- فه‌رهه‌نگی مێلله‌ته‌ یوگێرته‌کاوه‌ (یۆنسکۆ) مه‌راسێمو ملو راوه‌.
زوان هۆرگێروو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکێوه‌ن که‌ پا زوانه‌یه‌ قسێ مه‌که‌رۆ. نمایه‌نده‌و کێبیه‌ی یا هوییه‌توو ئه‌یشان و دنیاو ویر و ئه‌ندیشه‌یشا ئاشکرا مه‌که‌رۆ. زوان دیارده‌یوه‌ن که‌ پیسه‌و مه‌وجوودیوی گیانداری چنی مه‌ردومه‌که‌و وێش، مژیوۆنه‌. زوان یاردیشا مده‌و په‌ی کۆرنایوه ‌و به‌یان که‌رده‌و دنیایشا. دنیاو خه‌یاڵاشا. دنیاو ئیحساسیشا. دنیاو ده‌روونیشا. زوان جه‌ پاڵوو مه‌ردومه‌که‌یشنه‌ مژیوۆ، واریه‌و و ڕوه‌ به‌ ته‌کامۆڵ ملۆنه‌ و زه‌مانێویچ، مرۆنه‌. مه‌رگوو هه‌ر زوانیوی به‌ ماناو مه‌رگوو به‌شێو جه‌ فه‌رهه‌نگی به‌شه‌رین. ئینسانه‌کا به‌ قسه‌که‌رده‌ی جه‌ یوترینی حاڵیشا بۆنه‌. ڕه‌وتوو ته‌کاملوو ئینسانی جه‌ جامێعه‌نه‌ جه‌ راو زوانیوه‌ مواڕیه‌ووه‌ په‌ی نه‌سڵه‌ دمایینیه‌کا. ئه‌گه‌ر زوانی جه‌ جامێعه‌ی گیریوه‌، هاره‌ یا چه‌رخوو جامێعه‌ی جه‌ جمه‌ و راره‌لوای گنۆنه‌. زوان سه‌رما‌یه‌‌یوی‌ فه‌رهه‌نگین. ده‌ره‌تان نه‌دای و فورسه‌ت نه‌بیه‌ی  په‌ی ئانه‌یه‌ که‌ هه‌ر که‌س بتاونه‌ به‌ زوان و فه‌رهه‌نگوو وێش قسێ بکه‌رۆ، ئا ته‌رسێ ئینا شۆنشوه‌ که‌ ره‌وابتی ئینسانی و ته‌بیعی به‌ینوو فه‌رهه‌نگه‌کا نه‌مانۆنه‌. زوان زیاته‌ر جه‌ ئیرتێباتی ئیجتێماعی، چێویوی هوییه‌ت به‌خشه‌ن. کێبیه‌و هه‌ر که‌سێوی تا راده‌یوی فره‌ جه‌ سه‌تحه‌و قه‌ومی و یا مێللینه‌ بینیانوه‌ پا‌ زوانێوه‌ که‌ فێرش بۆنه‌. فه‌رهه‌نگوو ئاشتی ئاوه‌خته‌ مه‌ته‌نۆوه و وه‌ره‌ش په‌نه‌مه‌دریه‌و‌ که‌ مه‌ردم جه‌ حه‌قی ته‌بیعی وێشا په‌ی به‌کار به‌رده‌ی زوانوو ئه‌دایشا جه‌ گردوو به‌شه‌کاو زینده‌گینه‌، به‌رخوردارێ بانێ.
جه‌ ژیوای ڕوانه‌مانه‌ جه‌ قسه‌که‌رده‌ی به‌ زوانوو ئه‌دای له‌زه‌ت به‌رمێنه‌. زوان به‌شێوی فره‌ موهێم و بنه‌ره‌تی ژیوای، ویر و ره‌فتاره‌کاو ئیمه‌ن. به‌ڵام ئه‌غڵه‌ب نه‌قشوو بنه‌ره‌تی زوانی ئه‌دایی په‌ی وه‌شکه‌رده‌ی ئیرتێبات و حێسوو فاما و فامنای، جه‌ ویر به‌رمێوه‌. جه‌ به‌ینوو گردوو زواناو دنیاینه‌، زوانی موهێم و حه‌یاتی په‌ی به‌یانوو ئیحساساتی و شناختی، زوانێوه‌ن که‌ په‌ی ئه‌وه‌ڵین جاری پا زوانیه‌ قسێما که‌ردێنێ و ئیرتێباتنا به‌رقه‌رار که‌رده‌ن و جه‌ خانه‌واده‌نه په‌نش‌ کێبیه‌ی یا هوییه‌تما پێوا که‌رده‌ن. زوانی ئه‌دایی زوانێوه‌ن که‌ ئینسان ئیحساسوو ته‌عه‌لوقیش په‌نه‌ مه‌که‌رۆ. ته‌عه‌لوقی قه‌لبی. ئه‌ڵبه‌ت مه‌نزوور ئینسانێوه‌ن که‌ ئاسیمیله‌ یا جه‌ وێ بێگانه‌ نه‌بیه‌ن.

ڕۆ جه‌هانێ زوانی ئه‌دایی هه‌نگامێوه‌نه‌ په‌ی ئه‌رزش نیایره‌و ئا زوانا که‌ جه‌ حاڵی حازره‌نه‌ بیه‌یشا هه‌ن و هه‌رکامشا جه‌ یاگێ وێشه‌نه‌ نیشانێ و نیشانده‌روو فه‌رهه‌نگێوی‌ خاسینێ.

ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌وایی جه‌‌ گرد هۆرامی زوانیوی مواره‌ک بۆ.

شنبه، بهمن ۳۰، ۱۳۸۹

عشق جه‌ ڕاوینوو ئه‌دایموه‌

ئی مه‌تڵه‌به‌ به‌ بۆنه‌و 14 February ڕۆ والێنتاینی، ڕو عاشقا یا عشق وه‌رزی، ئاماده‌ کریابێ. پێشکه‌ش بۆ به‌ هه‌ر ئینسانیوی‌ عاشقی.
نمه‌زانوو سه‌رنجوو ئه‌دایم په‌ی مه‌سه‌لێ عشقی جه‌ ته‌ربیه‌توو خانه‌واده‌گی ئادێوه‌ سه‌رچه‌مه‌گێرێ و یا جه‌ ڕاوینوو هونه‌ری ئادێوه‌ هۆرخێزیێ. فره‌و وه‌ختا پینه‌یه‌ ویر که‌رێناوه‌ که‌ ئه‌دام چه‌نی مه‌سه‌لێ عشقیش به‌ ئیمه‌ فامنا. وه‌ختێو ساڵها چێوه‌ڵته‌ر کتێبوو (هونه‌روو عشق وه‌رزی) ئیریک/ ئیریش فرۆمیم وه‌نه‌وه‌، پانه‌یه‌ یاوانی که‌ په‌یلواو ئه‌دایم جه‌ باره‌و عشقیوه‌ فه‌ر جه‌ په‌یلواو ئیریک فرۆمی مشونه‌. گه‌و‌ره‌ته‌رین عشقوو ئه‌دایم، تاته‌م(بابه‌م) بێ. ئیمه‌ که‌ چه‌مداروو رابێته‌و ئی دوه‌ ئینسانه‌ ئازیزیه‌ بێنمێ، زانێنمێ که‌ ئه‌دام و تاته‌م  یوترینیشا فره‌ گه‌ره‌که‌ن. فره‌ هوششا لاو یویوه‌ بێ. به‌ڵام به‌ ئاشکرا ئی وه‌شگه‌ره‌کبیه‌یه‌ی به‌ر نه‌و‌زێنێ. جه‌ برێو یاگانه‌ سه‌لێقشا فه‌رقش بێ. وه‌لێ جه‌ مه‌سه‌لێ ئه‌سڵیه‌‌نه‌، یانی رابێته‌و عاتفی به‌ینیشا، له‌خشێوه‌ نه‌وێ به‌ینشانه‌. عشقوو گه‌وره‌و تا‌ته‌یچم، ئه‌دام بێ. ڕابێته‌ی باشوو ئه‌دایم و تاته‌یم به‌ ئیمه‌ (زارۆڵه‌کا) ئیحساسوو ئه‌منیه‌ت و ئارامی دێنه‌.
ئه‌دام هه‌ر جه‌ ده‌ورانوو زاڕۆڵه‌یینه‌ شه‌تڵه‌و عشقیش دلێ ئیمه‌نه‌ باش نیاره‌. جه‌ بنه‌رانه‌ ئیمه‌ عشقما به‌ شێوه‌و‌، دیای و وه‌نه‌ی ته‌جرۆبه‌ که‌رد. وینای ته‌بێعه‌تی، جۆراوجۆری په‌له‌وه‌ره‌کا و جانه‌وه‌ره‌کا، به‌حسکه‌رده‌ی، داستان و راز کۆرنایوه،‌ ئاژه‌یوه‌ باشش ئارده‌بێ وه‌روه‌ تاکوو ئیمه‌ به‌ باشی جه‌ عشقی بیاومێنه‌. ئا زه‌مانه‌ جه‌ فره‌ی جه‌ خانه‌واده‌کانه‌ قسه‌که‌رده‌ی جه‌ باره‌و عشقیوه‌ مه‌منووع بێ. وه‌لێ جه‌ یانه‌و ئیمه‌نه‌ ئه‌دام جۆرێوه‌ ره‌فتارش که‌رده‌بێ که‌ گردما عه‌لاقه‌ما پێوا که‌رده‌بێ که‌ جه‌ باره‌و عشقیوه‌ قسه‌و باس بکه‌رمێ و ڕاوینوو وێما به‌یان که‌رمێ و گۆش گێرمێ په‌ی نه‌زه‌ره‌ جیاوازه‌کا و وه‌ره‌ جیاوازه‌کا، تا چه‌مێما ڕۆشنێوه‌ بانێ.
جه‌ واقێعه‌نه‌، عشق ته‌نیا شێوه‌یه‌ عاتفی به‌ینوو ژه‌ن و پیا نیه‌ن. شیوه‌هایه‌ جۆراوجۆرێش هه‌نێ. شناسایی ئی جیاوازیانه‌ وه‌رچه‌موو ئینسانی جه‌ باره‌و عشقیوه‌ ڕۆشن  مه‌که‌رۆوه‌ و ئادی میاونۆ به‌ به‌رزه‌ فڕی. جه‌ به‌حسه‌کانه،‌ ئه‌دام نیشێره‌ به‌ینمانه‌ و ڕاسه‌و ڕاس و یا نائاشکرا ڕاوینوو وێش واچی په‌نه‌ما. حه‌تا ئه‌دام جه‌ باره‌و ناکامی عشقیوه‌ قسێ که‌رێ په‌یما. هه‌رگێز جه‌ ویر نمه‌به‌رووه‌ که‌ وه‌ختێو یاوانی به‌ ده‌ورانوو نه‌وجه‌وانی، ئه‌دام کتێبێوه‌ش دانیپه‌نه‌ که‌ باسوو ناکامی عشقی پێسه‌و جمنه‌ر یا هۆرخزنێوه‌ په‌ی خولقناو به‌رویره‌ گه‌وره‌کا که‌رێ. نموونه‌و ئا ناکامانه‌ جه‌ عشقی، بێتهۆوێن و برامس بیه‌نێ. گرد وه‌خت عشق نمیاو به‌ ئاکام و ئینسان سه‌ر نمه‌گنۆ. فره‌و وه‌ختا سه‌مه‌ر یا به‌رویروو عشقی ناکامین به‌ڵام مه‌کریه‌و ئیحساسات و حه‌زی فره‌ی، بواڕیوه‌  روه‌ یاگه‌هایه‌ته‌ری. متاوی پا ئیحساسه‌یه‌‌ که‌ جه‌ ویه‌روو عشقینه‌ ناکام مه‌نه‌نوه‌ چێوێ وه‌ش که‌ری و بخلۆقنی. تا پا چێوانه‌ ئینسان روه‌ ئه‌ندیشه‌ی به‌رز و خه‌لاقانه‌ جمیه‌ووه‌.
 دۆعای خه‌یروه‌ ئه‌دایم په‌ی ئیمه‌ هه‌میشه‌ ئینێ بێ: ((ئاواتوازه‌نا که‌ دانه‌ دانه‌تا عشقی گه‌وره‌ی بژناستێ و ته‌جرۆبه‌ش که‌ردێ، ئاوه‌خته‌ حه‌ر فره‌ فره‌ مواڕیه‌یدێ.)) چا زه‌مانه‌نه‌ ئیمه‌ نه‌زانێنمێ که‌ ئاده‌ چێش ماچۆ. پانه‌یه‌ ویر که‌رێنمێوه‌ که‌ چه‌نی ئیمکانش هه‌ن عشقی گه‌وره‌ی بژناسمێ و ته‌جڕۆبه‌ش که‌رمێ. ئه‌دام باوڕش بێ که‌ عشقی گه‌وره‌ جارێو مه‌ی په‌ی ئینسانی و ئه‌گه‌ر ئاما ئیتر ته‌مامبیه‌یش نیه‌ن. ئه‌گه‌ر به‌ینه‌ په‌ی هه‌تاهاتای مه‌مانۆوه‌. من ئارۆ چی ته‌مه‌نێنه‌ که‌ یاواینا به‌ گه‌وره‌ساڵی، مه‌نزووروو ئه‌دایم خاس ده‌رک که‌رده‌ن. دیدوو ئادێ په‌ی عشقی ئانه‌ بی که‌ عشق شۆڵێوه‌ تیندار و هه‌میشین جه‌ وجوودوو ئینسانینه‌. شۆڵێوه‌ که‌ گه‌رما و جمه‌ش هه‌تا هه‌تایین. ته‌مامیش نیه‌ن و هه‌ر لاد جه‌ ئینسانی چێوێو باشته‌ر مه‌سازنۆ. ئینسانی دڵگه‌رم که‌رۆ تا جه‌ وێش وێنه‌یوه‌ باشته‌ر وه‌ش که‌رۆ و ئا ته‌سه‌وره‌ که‌ هه‌ن ده‌روونشه‌نه‌  بیاونۆش به‌ واقێعیه‌ت.
هه‌رکام جه‌ ئیمه‌ (براکام و واڵه‌کام)  ئه‌گه‌ر وه‌شما ئامایا جه‌ که‌سێوی، ئه‌دام فره‌ ژیرانه‌ و شارستانیانه‌ به‌رخورد که‌رێ چه‌نیما. فره‌ وه‌ش لوێ په‌ی مه‌سه‌له‌کێ. ئاده‌ ئاژه‌یوه‌ وه‌ش که‌رێ تا ئیمه‌ بتاومێ و بفاممێ که‌ ئاچێوه‌ که‌ ئامان وه‌روه‌ پویما، چێشه‌ن. وه‌ش ئاماین، وه‌شگه‌ره‌ک بیه‌ین و یا عشقه‌ن. گه‌ره‌کش بێ ئیمه‌ بیاومێ پانه‌یه‌ تا ئیمه‌ بتاومێ ئی یه‌ره‌ مه‌رحه‌له‌یه‌ جه‌ یوی جیاوه‌ که‌رمێ. ئه‌دام هه‌میشه‌ موچیاریما که‌رێ  و واچێ ئه‌گه‌ر ئیحساسێوه‌ تنتا نسبه‌ت به‌ که‌سێوی پێوا که‌رد ده‌س بازدێوه‌ و سه‌ور که‌ردێ. زه‌مان یاردیتا مده‌و. جه‌ درێژه‌و زه‌مانینه‌  میاودێنه‌ که‌ ئیحساسه‌که‌تا زوو ویه‌ره‌ن یا پایه‌دار. زه‌مان یاردیتا مده‌ونه‌ تا وێتا و ئاکه‌ستانه‌ که‌ وه‌ش گه‌ره‌که‌ن  بژناستێ. چه‌نیه‌تی نه‌زه‌ر و ڕاوین و به‌رخوردوو ته‌ره‌فی ده‌رک که‌ردێ و میاودێنه‌ که‌ حێسوو ئا ته‌ره‌فیه‌، وه‌ش ئاماین، وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ین یا عشقه‌ن.
وه‌نه‌ی به‌رویره‌ هونه‌ریه‌ گه‌وره‌کا جه‌ شکڵدای به‌ په‌یلوای ئینسانی نسبه‌ت به‌ عشقی فره‌ موهێمه‌ن. به‌ تایبه‌ت ڕۆمانێ و داستانه‌ گه‌و ره‌کا. وه‌نه‌ی ئی به‌رویرانه‌ ته‌جرۆبه‌و ئینسانی فره‌ مه‌که‌رانێ. ئا ته‌جرۆبه‌ دماته‌ر یاردیده‌روو ژیوای تاقه‌که‌سین، ڕاوینوو یه‌ک نه‌فه‌ری‌ وه‌ڵێ ئانه‌ینه‌ که‌ شه‌ڕ و سوڵحوو تولستوی بوانۆوه‌ و دماو ئانه‌یه‌ که‌ موانۆشوه‌ فره‌ تۆفیرش هه‌ن. ئا ته‌جرۆبه‌ که‌ به‌ وه‌نه‌ی ئی کتێبانه‌ به‌ده‌س مه‌ی، ده‌روونی بۆنه‌وه‌ و ئینسانی پۆخته‌ مه‌که‌رۆ . و ئی پوخته‌بیه‌یه‌ جه‌ نه‌زه‌ره‌و عاتیفیوه‌ فره‌ ئه‌سه‌رش هه‌ن. وه‌ختێو ئیمه‌ (گیانی شیفته‌و) ڕۆمه‌ن ڕۆلانی موانمێوه‌. زێنده‌گیێوه‌‌ به‌ گردوو به‌رزی و نزمیوه‌ ته‌جرۆبه‌ مه‌که‌رمێ و میاومێنه‌ که‌ ئینسان چننه‌ چه‌نه‌ ئاما و به‌هێزه‌ن. و هه‌ر ئینسانێوه‌ ته‌وانیه‌ خاسش هه‌ن. ئه‌دام حه‌ز که‌رێ که‌ ئیمه‌ چنی ئه‌ده‌بیاتی هه‌قه‌تینی ئاشنا بیمێوه‌ و چنی شێوه‌ جۆراوجۆره‌کاو عشقی ئاشنای بیمێوه‌.
ئه‌دام  عشقی به‌ سوقاتیه‌ ئیلاهی زانێ. به‌ ئه‌وه‌مه‌نه‌ی و پایه‌داری عشقی فره‌ باوڕش بێ. من وێم جه‌باره‌و ئه‌دایموه‌ ته‌جرۆبه‌یه‌م هه‌ن. دماو ئانه‌یه‌ که‌ تاته‌‌مشا گێرته‌بێ و  جه‌ زیندانه‌نه‌ بێ، ئه‌دام جه‌ نه‌بیه‌و تاته‌یمه‌نه‌ دوچاروو مه‌سه‌لێوه‌ی عاتفیه‌ بیه‌بێ و پاسه‌ زانێ که‌ دڵش دان به‌ پیایه‌ته‌ری.گه‌ره‌کش بێ دڵ نه‌ده‌و پا ییایه‌. چنی ده‌روونوو وێش که‌وته‌ شه‌ڕ. دماو موده‌تێوه‌، رویێوشا دیانی په‌ی چه‌مه‌کاش و واتم: سه‌رکه‌وتێ بیه‌ی یا نه‌؟ ته‌ماشایه‌ش که‌ردانێ و قلیه‌ش دانه‌. ده‌رسێوه‌ گه‌وره‌ش دا به‌ من. یاوانینه‌ که‌ ئه‌گه‌ر که‌سێو گه‌ره‌کش بۆ جه‌ ژیوایشه‌نه‌ چنی وێش سادێق بۆ و پاک بمانۆوه‌، متاوۆنه‌. ئه‌گه‌ر که‌سێو گه‌ره‌کش بۆ به‌ینوو ئاچێوه‌یه‌ که‌ پایه‌داره‌ن و ئا چێوه‌یه‌ که‌ زوو گۆزه‌ره‌ن، پایه‌ده‌ری هۆرچنۆ ،متاونه‌. و ئه‌دام جه‌ نه‌بیه‌ی تاته‌یمه‌نه‌ به‌ بۆنه‌و سداقه‌تیشوه،‌ وه‌فادر مه‌نه‌وه‌ و وه‌رگیریش که‌رد چا ئیحساسه‌یه‌‌ که‌ ده‌سش دابێ په‌نه‌ش و به‌ لایه‌قاوو وێش نه‌زانێ.
ئیسه‌ وه‌ختێو مدیه‌و په‌ی برێو جه‌ ره‌وابێتا دڵم مه‌سه‌وچیه‌و په‌ی ئا که‌سا که‌ نه‌تاوانشا عشقی پا مه‌فهوومه‌ به‌رزه‌یه‌ ته‌جرۆبه‌ بکه‌رانێ. جه‌ واقێعه‌نه نیاواینێنه‌ جه‌‌ ماناو عشقی گه‌وره‌ی. هیچ چێویه‌ به‌ ئه‌ندازه‌و شێعرێ عارێفانێ چی زه‌مینه‌نه‌ روشنوه‌که‌ر نیه‌ن. به‌ڵام ئا رۆشن بیه‌یه‌ وه‌ختێو سه‌مه‌ری باشش هه‌ن که‌ چنی ته‌جرۆبه‌ی شه‌خسی بۆ به‌ یۆ. ئاوه‌خته‌نه‌ که‌ ئینسان روه‌ به‌رزی و ته‌عالی مه‌جمۆوه‌. ئه‌دام واچێ: ((ئه‌گه‌ر که‌سێو جه‌ تۆنه‌ ئی ئیحساسشه -عشق- گه‌شوه‌ که‌رد و تۆ حه‌زت که‌رد باشته‌ر/ه‌ بی چانه‌یه‌ که‌ ئیسه‌ هه‌نی، بزانه‌ که‌ عشق روه‌ش که‌ردینینه‌.))
قسه‌کاو ئه‌دایم هیچوه‌خت زورشا نه‌بێچه‌نه‌. پی بۆنه‌و بێ که‌ ئیمه‌ فره‌ راحه‌ت تاوێنێ ئا ته‌جرۆبه‌ عاتفیامانه‌ چنی ئادێ وزمێ وه‌روو قسه‌ و باسی. ته‌ربیه‌ت که‌رده‌ی ته‌نیا ئامووزشدای و تاقیوه‌که‌رده‌ی و نمره‌دای نیه‌ن. هه‌ر زه‌مان ئینسان ئیحساسش که‌رد که‌ جه‌ که‌سیوی وه‌شش ئاما جه‌ ئه‌وه‌ڵای ئه‌وه‌ڵوه‌ مه‌شیۆ ئا ئیحساسه‌یه‌ که‌رۆ به‌ هه‌رمانه‌یوه‌ ده‌ردواردێ. دما ئا هه‌رمانێ ئه‌گه‌ر ئیحساسه‌که‌ هه‌ر ئیدامه‌ش بی‌، ئانه‌ عشقی گه‌وره‌ن و ئه‌گه‌ر ئیحساسه‌که‌ نه‌مه‌نه‌، پا هه‌رمانێ ئینسان ده‌رمان بیه‌ن.
 چوون حه‌ز، وه‌ش ئامای، وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ی و عشق چنی یوی توفیرشا هه‌ن. ئینسان چنی متاو جه‌ یوی جیاشا که‌رۆوه‌؟ ئه‌دام واچێ: وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ی چێوێوی سه‌رته‌ره‌ن جه‌ وه‌ش ئامای ساده‌ی. وه‌ش ئامای ساده‌، چێوێوی رووکه‌شه‌ن. یۆ حه‌ز که‌رۆ جه‌ به‌ینوو مه‌ردمینه‌ دیار بۆ و وێش نیشانه‌ بده‌و. پیسه‌و لیباس پوشای و ئارایش که‌رده‌ی. ئینه‌ په‌ پاو وه‌شگه‌ره‌کبیه‌یره‌ فره‌ حه‌قیرانه‌ن. چی ئاژه‌نه‌ ئیحساس قووڵ نمه‌بۆنه‌وه‌ و حه‌ر چی وه‌ش ئامای ساده‌نه‌ مانۆنه‌وه‌. به‌ڵام وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ی و عاشق بیه‌ی مه‌رحه‌لێوه‌ سه‌رته‌ر چانه‌ینه‌. زه‌مان یاریده‌ره‌ن تا ئینسان ئیحساسوو وێش خاس بشناسۆ. ئاوه‌خته‌نه‌ که‌ مزانینه‌ که‌ دڵت پوه‌ن په‌ی ئاکه‌سه‌یه‌ که‌ هه‌ن جه‌ دڵته‌نه‌ ڕۆ به‌ ڕۆ خاسته‌ر/ه‌ بینه‌ و بلی سه‌رته‌ر چانه‌یه‌ که‌ ئیسه‌‌ هه‌نیش چه‌نه‌. وه‌ش گه‌ره‌کبیه‌ی قووڵ و عشقی هه‌قه‌تین، ئینسانی روه‌  به‌رزایی به‌رۆنه‌. عشقی واقێعی نیروویه‌ بێ پایان جه‌ ده‌روونته‌نه‌ هۆرمه‌خێزنۆ.
عشق، حاله‌تێوه‌ن که‌ ئینسان فره‌ته‌ر هه‌ن شۆنه‌و مه‌نافێعوو دوسه‌که‌یش یا دوسه‌کێشوه‌. عاشق حه‌ز که‌رۆ خزمه‌تش په‌نه‌ که‌رۆ و ته‌نیا چێوه‌کاو وێش نه‌با وه‌روو چه‌ماشوه‌. عشق ئا وه‌خته‌ هه‌قه‌تینه‌ن  که‌ ئیمه‌ نێگه‌رانوو حالوو ته‌ره‌فه‌که‌یما بیمێ. چاره‌نووسوو ئادی یا ئادێ په‌یما موهێم بۆ. عشق فه‌داکارین. ئیساره‌ن. مێهر و موحێبه‌تێوه‌ بێ چه‌مداری و چه‌مداراین. له‌زه‌تێوه‌ چا مۆحێبه‌ته‌یه‌ هه‌ن که‌ چنی هیچ چێوێوته‌ر نمواڕیه‌وه‌. له‌زه‌تیه‌ هه‌تا هه‌تایین.
ئیمه‌ پیسه‌و ئینسانی متاومێ ته‌وان و هێزوو ئیحساسوو عشقی گه‌وره‌ی جه‌ وێمانه‌ وه‌ش که‌رمێ. ویه‌ره‌کا و راکا فرێنێ. وه‌نه‌ی و ته‌جرۆبه‌ گێرته‌ی جه‌ ڕۆمانه‌ گه‌وره‌کا و کتێبه‌ کلاسیکه‌کا، یۆ چا ڕاینه‌. بیه‌ی ئارمانێوه‌ گه‌ورێ، ته‌جرۆبه‌یوه‌ته‌رین. به‌ڵام پێوا بیه‌ی ئیحساسوو عشقی گاهه‌س جه‌ زینده‌گی هه‌ر که‌سێوینه‌ ئیحتێماڵێو بۆ. گاهه‌س پێاو نه‌بۆ. هۆرکه‌وتێوه‌ن. ئیحتێماڵێوه‌ن که‌‌ زه‌مانێو روه‌ مده‌و، ئینسان چنی ده‌روونوو وێش سادق بۆ.
هێز، چه‌نه‌ئامای و قودره‌توو لێره‌و ئینسانی فره‌ فره‌ن. وه‌ختێو مه‌سه‌لێوه‌ مه‌ی وه‌روه‌ و لازێمه‌ن که‌ وێما نیشانه‌ به‌یمێ و چاره‌سه‌رش که‌رمێ چا وه‌خته‌نه‌ میاومێنه‌ که‌ فره‌ته‌ر چانه‌یه‌ که‌ ویر مه‌کرمێوه‌ چه‌نه‌ئاما و قه‌ویێنمێ. به‌ڵام ئاژه‌ و شه‌رایه‌ت فره‌ موهێمه‌ن. ئینسانیه‌ که‌ دڵوه‌شی و په‌شتگه‌رمی، یاوگه‌ و مانایه‌ دلێ زینده‌گیشه‌نه‌ بۆ، چنی ئینسانێوه‌ که‌ هیچکام چا چێواشه‌ نیه‌نێ توفیری فرش هه‌ن.

زینده‌گی موبارێزه‌ن. موبارێزه‌ ئه‌نگیزه‌ یا هۆرخێزنیه‌‌ پته‌وش گه‌ره‌که‌ن!


سه‌رچه‌مه‌: هۆرگێرته‌یه‌ ئازاد جه کتێبوو ‌: مادر و خاطرات پنجاه‌ سال زندگی در ایران، توارن میر هادی، نشر قطره‌. 1383، تهران.

چهارشنبه، بهمن ۱۳، ۱۳۸۹

به‌سه‌رئاماو په‌لێوه‌ وه‌ربێ

ڕۆیه‌ که‌ وه‌ربه‌(وه‌روه‌) وارێ، پاڵوو ده‌لاقه‌کێنه‌ مدرایبێناره‌ و ته‌ماشاو به‌ری که‌رێنا. په‌له‌ وه‌ربه‌کا به‌ له‌نجه‌و لاره‌ ئینێ و نیشێنێ سه‌روو گرد چێویره‌. سه‌روو ته‌نافه‌و جله‌کا، قه‌وو دره‌خته‌کا، سه‌روو دیواره‌کا و پاڵوو ئافتاوێ قه‌راخوو دیواره‌که‌ی. په‌لێوه‌ گه‌ورێ ئاما روه‌ ده‌لاقه‌کێ. ده‌سم به‌رد به‌روه‌ و گێرتم چیروو په‌له‌ وه‌ربه‌کێره‌. وه‌ربه‌کێ ئاما و ئارام نیشته‌وه‌ سه‌روو ده‌سیم. فره‌ چه‌رمێ و ته‌میسه‌ بێ! فره‌ ناسکه‌و زه‌ریفه‌ بێ. چیروو لچاوه‌ به‌ وێم واتم: شه‌ڵڵایا ئی په‌له‌ وه‌ربێ زوانش بیایا و به‌سه‌رئاماو وێش کورنایاوه‌ په‌یم.
چی وه‌خته‌نه‌ په‌له‌ وه‌ربه‌کێ قاوش که‌ردانی و واتش: ئه‌گه‌ر حه‌ز که‌ری بزانی چه‌ به‌سه‌رئامایه‌م هه‌ن، گۆش گێره‌ تا تاریفش که‌روو په‌یت: من چننه‌ مانگێ چێوه‌ڵته‌ر قه‌ترێوه‌ ئاوی بێنا جه‌ ده‌ریاو خه‌زه‌رینه ( خه‌زر یا کاسپیه‌ن، گه‌وره‌ته‌ین ده‌ریاچه‌و دنیاین که‌ هه‌ن جه‌ شماڵوو ئیرانینه‌). گه‌رما دابێشه‌ره‌. شیتینه‌ بیانی و بیانی به‌ هه‌ڵمی. چوون سوکێ بێنمێ باڵێما به‌ئاوردێبێنێ و جه‌ وێماوه‌ ڕوه‌ سه‌ر لوێنمێ. وا که‌وته‌بێ شۆنیما و به‌رێما پیلا و په‌ولاره‌. ئه‌ننه‌ لواینێمێ سه‌ر که‌ ئیتر که‌سێوی نه‌وینێنمێ. جه‌ گرد لایێوه‌ په‌ڵه‌ هه‌ڵمێ، ئینێ و چه‌سپیێنێ پوه‌ماوه‌. بڕیه‌ وه‌ختێچ ئیمه‌ لوێنمێ و چه‌سپیێنمێ به‌ په‌ڵه‌ هه‌ڵمه‌ گه‌وره‌کاوه‌ و لوێنمێ لێ یویره‌، جه‌مێوه‌ بێنمێ، دیسان جه‌ پالوو یوینه‌ لوێنمێ ڕاره‌ و به‌رزێوه‌ بێنمێ و دوورێ گنێنمێوه‌ و بێنمێ به‌ کۆما‌. برێو وه‌ختێ وه‌روو وه‌ره‌تاوی گێرێنمی و برێو وه‌ختێ وه‌رده‌موو مانگ و هه‌ساره‌کا. ئاوه‌خته‌ شه‌وه‌ی ئه‌ننه‌ته‌ر تاریکته‌ر که‌رێنمێ.
پاجوره‌ که‌ به‌عزیه‌ جه‌ زه‌رره‌ هه‌ڵمه‌کا کورنێنێشوه‌: ئیمه‌ بیه‌بێنمێ به‌ هه‌ور. وا، دێ دلێماره‌ و ئیمه‌ به‌ شێوه‌هایه‌ عه‌جیب و غه‌ریبی به‌ر ئارێ. ئا زه‌مانه‌ که‌ وێم هێشتا دلێ دریاینه‌ بێنا، بڕیو وه‌ختێ هه‌وره‌کا، به‌ شکلوو ویشتری، ئینسانی و هه‌رێ و چێوهایه‌ته‌ری وینێنا. نمه‌زانوو چننه‌ مانگێ جه‌ ئاسمانه‌نه‌ وه‌یلانێ بێنمێ. ئیمه‌ فره‌ لوایبێنمێ سه‌رته‌روه‌. هه‌وا سه‌ردش که‌رده‌ بێ. ئه‌ننا لوایبێنمێ دلێ یویره‌ که‌ نه‌تاوێنمی ده‌سوو پاو وێما کێشمێره‌.‌ ده‌سه‌جه‌معی لوێنمی راره‌. من نه‌زانێنا په‌ی کوگه‌ی مه‌لمێ. ده‌ور و به‌روو وێم نه‌وینێنا. وه‌ره‌تاو دیار نه‌وێ. گوایا ئیمه‌ وێما وه‌رده‌موو وه‌ره‌تاویما گێرته‌ بێ. وه‌ره‌کێما فرێ بێ. چنسه‌د کیلوومترێ پانایی و دراێژایما بێ. گه‌ره‌کمابێ بیمێ به‌ واران و گێڵمێوه‌ په‌ی زه‌مینی. من جه‌ وه‌شیه‌نه‌ نه‌زانێنا چێش که‌روو به‌ وێم. کوچێوش په‌نه‌ شی. گردما، نیمه‌ما ئاوی بێ و ئه‌و نیمه‌که‌یته‌رما، هه‌ڵمی. خه‌ریک بێ بێنمێ به‌ واران. کتووپڕ پاسه‌ هه‌وا سه‌ردش که‌رد که‌ من له‌رزانێ و گردی له‌رزای. دیانی ده‌ور و به‌روو وێمه‌ره‌. به‌ که‌سێویم وات: چێش بیه‌ن؟ جواوش داوه‌: ئیسه‌، جه‌ زه‌مینه‌نه‌، چاگه‌ که‌ ئیمه‌ هه‌نمێ، زمسانه‌ن. گاهه‌س جه‌ یاگه‌کاته‌رینه‌ هه‌وا گه‌رم بۆ. ئی سه‌ردا ئیتر نما‌زۆ ئیمه‌ بیمێ به‌ واران. ته‌ماشا که‌ره‌! خه‌ریکه‌ن بای بوو به‌ وه‌ربه‌. هه‌رپاسه‌ وێچت ... ره‌فێقه‌کێم قسه‌کاش نه‌ته‌مامنایبێنێ که‌ بیه‌ به‌ وه‌ربه‌. و که‌وته‌ را ڕوه‌ زه‌مین. شۆنیشه‌ره‌ من و هه‌زاران هه‌زار زه‌ڕێته‌ر، یۆ جه‌ دماو یوی بیه‌یمێ به‌ وه‌ربه‌ و وارایمێ سه‌روو زه‌مینیره‌.
ئاوه‌خته‌ که‌ ده‌ریانه‌ بێنا، قورسه‌ بێنا. به‌ڵام ئیسه‌ سوکه‌ بیه‌نا. بیه‌نا به‌ واپرووشکێ‌. نه‌زانێنا سه‌ردا چێشه‌ن. سه‌ردایی بیه‌بێ به‌ به‌شێو جه‌ وێم. ڕه‌قس که‌رێنمێ و ئینمێره‌ واری. وه‌ختیه‌ یاوانی نزیکوو زه‌مینی، خه‌ریک بێ گنوو سه‌روو شاروو ته‌ورێزی(یاگی پێوابیه‌و سه‌مه‌د بێهرانگی.مه‌رکه‌زوو ئازه‌ربایجانی). جه‌ ده‌ریاو خه‌زه‌ری فره‌ دوور که‌وتێبێناوه‌. چاسه‌روه‌، زاڕۆیه‌م وینا که‌ تووته‌یوه‌ش گێرته‌بێ چیروو له‌قا و تووته‌که‌ نووزه‌ نووز که‌رێ. واتم ئه‌گه‌ر هه‌ر پاجۆره‌ بلوونه‌ رێک گنای گنوو سه‌روو سه‌ره‌و ئا زاڕۆڵه‌یه‌‌.  لاڵیانیوه‌ ئه‌و (وای) که‌ نه‌جاتم بده‌و و به‌روم په‌ی یاگێوته‌ر . وا، لاڵه‌که‌ش قه‌بووڵ که‌ردانێ . هۆرش گێرتا و ئاوردانیش ئیگه‌. وه‌ختیه‌ وینام ده‌ست گێرته‌ن چیروو منه‌ره‌، وه‌شم ئاما چه‌نه‌ت و ...
***
ئه‌چیگه‌نه‌ ده‌نگوو وه‌ربه‌کێ نه‌مه‌نه‌. ته‌ماشام که‌رده‌، بیه‌بێ به‌ ئاوی.


سه‌رنج و دمانویسیا:
((مه‌رگ فره‌ ئاسان مه‌تاو به‌ی په‌ی شۆنه‌و من. به‌ڵام من تا ئایاگی که‌ مه‌تاو بژیووونه‌، نمه‌و‌ بلوو پیرای مه‌رگیوه‌. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر ڕۆیه‌ ناچار بیانی چنی مه‌رگی رووبروو بۆنه‌ که‌ حه‌تمه‌ن بوونه‌، موهێم نیه‌ن. موهێم ئانه‌نه‌ که‌ زینده‌گی یا مه‌رگوو من چه‌ ئه‌سه‌رێو‌ش هه‌ن جه‌ زێنده‌گی که‌سانێوته‌رینه‌.)). سه‌مه‌د بێهره‌نگی.
 سه‌مه‌د بێهره‌نگی: داستانویس، په‌یجوریکه‌ر، موعه‌لێم، هۆرگێڵنه‌ر، شاعێر و ئازادیوازوو مه‌نته‌قه‌و ئازه‌ربایجانوو ئیرانی بێ. شنسایاته‌رین به‌رویروو یا ئه‌سه‌رش: ماساوه‌‌ سیاوه‌ی گولانێ- ن. (ئی داستانێ باسوو ماساوێوه‌ سیاوه‌ی گولانێ مه‌که‌رۆ که‌ حه‌ز مه‌که‌رۆ دنیای بوینو. ئاده‌ ته‌سمیم مه‌گێرۆ که‌ تا ئاخروو ئا جوگه‌له‌ ئاوێ  که‌ چه‌نه‌ش زینده‌گی مه‌که‌رۆ، بلۆنه‌، به‌ڵام ئاخرسه‌ر جه‌ له‌مه‌و که‌رگێوه‌ ماساو وه‌رێنه‌ سه‌ره‌ به‌رمارۆ. ماساوه‌ سیاوڵێ په‌ی یاوای به‌ یاوگه‌و وێش شوجاعه‌ت و شه‌هامه‌ت مده‌و به‌ خه‌رجه‌ره‌ و چی راینه‌ ئیسار و فه‌داکاری که‌رۆنه‌.) سه‌مه‌د جه‌ ساڵه‌و 1318 ڕۆجیارینه‌ جه‌ مه‌حه‌لێ چه‌ره‌ندابوو ته‌ورێزینه‌ ئاما به‌ دنیا. ئاد دماو ته‌مامنای ده‌رسی جه‌ دانشگانه‌، جه‌ ساڵه‌و 1336 بی به‌ موعه‌لێم  جه‌ ده‌گاکاو ئازه‌ربایجانی‌ و جه‌ پاڵوو ده‌رسواته‌ینه‌ ده‌سش که‌رد به‌ داستانویسی، مه‌قاله‌نویسی و په‌یجۆریکه‌ردی جه‌ باره‌و زاون و فه‌رهه‌نگیوه‌. هه‌رچه‌ند فره‌ینه‌و به‌رویره‌کاو سه‌مه‌دی به‌ فارسینێ به‌ڵام په‌ی ئانه‌یه‌ که‌ سه‌مه‌د وێش تورک بێ و خه‌ریکوو موعه‌لێمی بێ، فره‌ به‌ باشی یاوا پانه‌یه‌ که‌ وه‌نه‌ی به‌ زوانێوه‌ غه‌یر جه‌ زوانی ئه‌دایی، فره‌ گیروو گرفتێ ره‌وانشناسانێ هه‌نێ شۆنیشوه. سه‌مه‌د جه‌ ئه‌وه‌ڵای ئه‌وه‌ڵوه‌ پیسه‌و ئینسانێوی و دماته‌ر‌ به‌ عێنوانوو که‌سێوه‌ که‌ زوانش تورکی ئازه‌ری بێ، ئیحساسش به‌ ته‌بعیز و ره‌نجێوه‌ گه‌وره‌ی که‌رد که‌ جه‌ مه‌دره‌سه‌کاو ئازه‌ربایجانینه‌ روه‌ مده‌و، ره‌نجوو ئا دانش ئامووزانه که‌ تا شش ساڵه‌یی به‌ زوانوو ئه‌دایی (تورکی) وێشا قسێ مه‌که‌را و ساڵێوه‌ دماته‌ر که‌ ملا په‌ی مه‌دره‌سه‌ی،‌ موه‌را به‌ زوانێوه‌ جیاوازی (فارسی) که‌ مه‌جبوورێنێ پا زوانه‌یه‌ بوانا و بنووساو و زوانوو ئه‌دایی وێشا جه‌ ویر به‌راوه‌.‌ پی بۆنه‌و سه‌مه‌د، که‌وت ده‌سوو پا و ده‌سش که‌رد به‌ جه‌موه‌که‌رده‌ی فولکلوروو ئازه‌ربایجانی و نویسه‌ی ده‌ستوور زوانی ئازه‌ری په‌ی دانش ئامووزه‌کاو ئازه‌بایجانی.  جه‌ شه‌هریوه‌روو ساڵه‌و 1347 ،‌ جه‌ ڕۆخانه‌و ئه‌ره‌سینه‌ غرق بی و عه‌مرش یاوا به‌ ئاخر و جوانه‌ مه‌رگ بی. جه‌ باره‌و مه‌رگیشوه‌ دوێ ڕاوینێ هه‌نێ: یوشا ئانه‌نه‌ که‌ ماچا گوایا به‌ ده‌سوو رژیموو شای غه‌رق کریان، و یۆته‌رشا ئانه‌نه‌ که‌ ئیحتێماڵه‌ن به‌ بۆنه‌و نه‌زانای مه‌لێوه/مه‌له‌وانێوه‌،‌ وێش غه‌رق بیه‌ن.


سه‌رچه‌مه‌: سرگذشت یک دانه‌ برف، مجموعه‌ داستانهای صمد بهرنگی.

واچه‌نامه‌ی هۆرامی:

به‌سه‌رئاما: سرگذشت *** وه‌ربه‌، وه‌روه‌: برف *** په‌لێوه‌ وه‌ربه‌: دانه‌ برف *** په‌ڵه‌: دسته‌، توده‌ *** په‌ڵه‌ هه‌ڵم: توده‌ بخار *** ده‌لاقه: پنجره‌*** شیتین: ولرم *** هه‌ڵم: بخار.